ევროპული ვნებების ისტორიიდან:

კულტურა ოკუპაციის პირობებში- III

Gueorgui Mardjanichvili-ის მიერ 2011 წლის 08 06, ოთხშაბათი, 11:03-ზე

სერჟ ლიფარი

წარმატებული ავტორიტარული რეჟიმები იყენებენ არა იმდენად ტერორს რამდენადაც ადამიანთა ისეთ მანკიერებებს როგორებიცაა მაგალითად სიხარბე თუ პატივმოყვარეობა... ფრანსის პულენკის წერილი : არსებობის მაღალი დონის შენარჩუნებით გერმანელების ხელმძღვანელობით არსებულ კინოსტუდიებშიც კი ფრანგი შემოქმედები ცდილობენ რომ ფრანგული კულტურა არ დაეშვას გებელსისთვის საურველ დონეზე. მუსიკის სფეროში ბევრი რამ იყო გაკეთებული კარგ ფრანგ კომპოზიტორთა წასახალისებლად. რიდინგს მოჰყავს პულენკის წერილი რომელიც მან თავის მეგობარს მისწერა 1941 წლის დეკემბერში : “ მუსიკალური ცხოვრება პარიზში ინტენსიურია.შარლ მუნშმა ( ის კონსერვატორიის კონცერტების საზოგადოების ორკესტრის ხელმძღვანელი იყო) ძალიან კარგი კონცერტები გამართა და ყველა ცდილობს ჩვენს კარგ ქალაქში სულიერი ატმოსფეროს შენარჩუნებას». პულენკის მიერ გამოთქმული დამოკიდებულება იმ დროს მცხოვრებ მრავალ ადამიანს მიაჩნდა წინააღმდეგობის ერთგვარ ფორმად, მაღალი ფრანგული კულტურის მიერ გერმანული ვულგარული პროპაგანდისტული მანქანის დამარცხებად. გამონაკლისი იყო ჟან გეენო რომელიც აბსოლუტურად უარს ამბობდა ნებისმიერი რამის გამოქვეყნებაზე ოფიციალურ ორგანოებში ( ასევე იქცეოდნენ რენე შარის მიშელ ლეირისის და როჟე მარტან დიუ გარი). მეტიც, ჟან გეენოს ეზიზღებოდა ის მწერლები რომლებიც ისევ წერდნენ თავისი საკუთარი სახელით და არა ფსევდონიმით იატაკქვეშა პრესაში. ფრანგ მწერალთა უმრავლესობა არ გაყოლია ამ მაგალითს და ამას აქვს მრავალი მიზეზი. ერთ-ერთი მიზეზი ის იყო რომ გერმანელებმა შეგნებულად შექმნეს მრავალი რუხი ზონა სადაც შემოქმედები ისევ მუშაობენ ეშმაკისთვის სულის მიყიდვის გრძნობის გარეშე. ნაცისტების მიერ ოკუპირებულ პარიზში შესაძლებელი იყო დიდი ხარისხის ხელოვნების შექმნა ისე რაც მიუღებელი იყო ვარშავაში და ბერლინშიც კი. ამას ნაწილობრივ განაპირობებდა გამარჯვებულთა მიერ გატარებული მოხიბლვის პოლიტიკა. გერმანელები ვისაც ევალებოდათ საფრანგეთში კულტურული პოლიტიკის გატარება, მაგალითად ოტო აბეცი ან გერჰარდ ჰელერი ( პროპაგანდაშტაფელის ლიტერატურული ცენზურის ხელმძღვანელი) მთლიანად ერთგულები იყვნენ ნაცისტური მიზნებისა, მაგრამ თავის თავს გარკვეულად ფრანკოფილებად თვლიდნენ. ფრანგზე დაქორწინებულ აბეცს მისივე თქმით უყვარდა ფრანგული ლიტერატურა. აბეცი და გერმანული ადმინისტრაციის სხვა წარმომადგენლები ყველაფერს აკეთებდნენ ფრანგული კულტურის გასაწმენდად ებრაული და მათი აზრით მავნებლური გავლენებისგან, მაგრამ ეს არ აწუხებდა ჟუჰანდოს თუ ანრი დე მონტერლანის მსგავსი კონსერვატორების სვინდისს. მოჩვენებითმა კულტურამ, კულტურის ილუზიამ ყველანაირი პროვილეგიების დაპირებებთან ერთად გერმანელ მოხელეებს მისცა გამომცემლების, სურათებით ვაჭრების, გალერეების მფლობელების, მწერლების და თეატრის ხალხის თავის თანამზრახველებად გადაქცევის საშუალება. ცენზურა მნიშვნელოვანწილად თვითცენზურა იყო და საკმარისად ჭკვიანი გერმანელები ნიჭიერ არაებრაელ მწერლებს და იმათ ვინ ცარ ყოფილან გერმანიის ღია მოწინააღმდეგეები კარგი ნაწარმოებების შესაქმნელად საკმარის თავისუფლებას უტოვებდნენ. ნაცისტური კულტურული პოლიტიკის გამტარებელი გერმანელი მოხელეები ხშირად უფრო ზრდილობიანები და არადოგმატურები იყვნენ ვიდრე ვიშის მთავრობის ბიუროკრატები. ასე მაგალითად ვიშის ცენზურამ « იმორალობის » საბაბით აკრძალა კოქტოს პიესა « საბეჭდი მანქანა » სადაც ლაპარაკი იყო დაბეზღების ანონიმურ წერილებზე. მაგრამ გერმანულმა პროპაგანდის დეპარტამენტმა გააუქმა ეს აკრძალვა «შემოქმედების თავისუფლების » სახელით. ამას გარდა აბეცი, ჰელერი და პარიზის გერმანული ინსტიტუტის დირექტორი კარლ ეპტინგი აწყობდნენ მდიდრულ საღამოებს და მიღებებს რომელთა მიზანიც იყო ფრანგულ-გერმანული კავშირების განმტკიცება. იქ უხვად იყო რაფინირებული საჭმელ-სასმელი, იშვიათი რამ ომისდროინდელ პარიზში. რა თქმა უნდა შეიძლებოდა ყველაფერი ამისგან განზე დარჩენა და მრავალი შემოქმედი ასეც მოიქცა. მაგრამ განსხვავებები დამოკიდებულებებს შორის შეიძლებოდა არ ყოფილიყო თვალში საცემი. კომპოზიტორი ანრი დიუტილეს აზრით კოლაბორაციონიზმთან ბრძოლა მოვალეობა იყო მაგრამ კარგად ცხოვრებაც საჭირო იყო « ფიქრობდნენ რომ გერმანელების წინაშე დაკვრა გარდაუვალი იყო მაგრამ გარდაუვალი არ ყოფილა მონაწილეობა « რადიო პარიზის » მიერ მოწყობილ კონცერტებში ვინაიდან « რადიო პარიზი » იყო პროპაგანდის რადიოსადგური რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ გერმანელები. . ომის დროს პიერ დაგის სახუმარო სიმღერა ამბობდა :« რადიო პარიზი ტყუის, რადიო პარიზი ტყუის, რადიო პარიზი გერმანულია». ეს «რუხი ზონები» იზიდავდა განსაკუთრებით იმ მამაკაცებსა და ქალებს ვისა ცარ შეეძლოთ უარის თქმა სცენაზე. მორის შევალიე, მარტო ის რომ დავასახელოთ, წარბის შეუტოკებლად ქმნიდა რადიო პარიზისთვის. წარმოშობით უკრაინელი მოცეკვავე,XX საუკუნის ერთ-ერთ უდიდეს მოცეკვავედ აღიარებული,პარიზის ქორეოგრაფიის უნივერსიტეტის დამაარსებელი სერჟ ლიფარი სიხარულით ცეკვავდა გერმანიის საელჩოში, ის ბერლინშიც კი ჩავიდა ჰიტლერთან შესახვედრად. პულენკმა ლიფარის ეს « ბავშვური უსირცხვობა » ახსნა სახელის სიყვარულით. წარმატებული ავტორიტარული რეჟიმები ეყრდნობიან არა იმდენად ტერორს რამდენადაც ადამიანურ მანკიერებათა, მაგალითად სიხარბის ან პატივმოყვარეობის, ექსპლუატაციას. ამ თვალსაზრისით გერმანელებმა წარმატებით მოხიბლეს ფრანგული ინტელიგენცია გერმანული მამაკაცურობა და ფრანგული დეკადანსი : რიდინგი ეხება აგრეთვე სქესის და სექსის საკითხს რაზეც მას შეეძლო ცოტა მეტის თქმაც. საოკუპაციო ჯარებს ხშირად აქვთ მამაკაცური დიდების აურა- უნიფორმები, ძალა, გამარჯვების არომატი- -დიდება რომელმაც იმოქმედა მრავალ ქალზე და ზოგ კაცზეც. ნაცისტური პოლიტიკის მიზანი იყო ფრანგული კულტურის გადაქცევა მოცეკვავეთა და ეროტიკული ფრუ-ფრუების დაუსრულებელ სპექტაკლად რასა ცარ ჰქონდა მხოლოდ ჯარისკაცების გართობისა და დასვენების დანიშნულება. მთავარი მიზანი იყო ფრანგული დეკადანსისა და ქალურობის ფონზე გერმანული კულტურის მამაკაცურობა-ვაჟკაცობის გამოვლენა. ზოგ ფრანგ მწერალს, რომელსაც ისედაც არ მოსწონდა საფრანგეთი, ეს მოსწონდა. მონტერლანმა, რომელიც წერდა ნაცისტების წინააღმდეგ, დამოკიდებულება შეცვალა საფრანგეთის ოკუპაციის შემდეგ. 1941 წელს გამოქვეყნებულ ესეების კრებულში ის დამარცხების მიზეზად აცხადებდა საფრანგეთის კორუფციას და სისუსტეს და, როგორც ამბობს რიდინგი, “გერმანელ დამპყრობლებს ხვდებოდა როგორც შუა საუკუნეების ვაჟკაც და გმირ რაინდებს.” მაგრამ იმავე მონტერლანმა გერმანიაში წასვლაზე 1941 წლის ოქტომბრის ბოლოსთვის მიწვეულ ფრანგ მწერალთა ოფიციალურ დელეგაციასთან ერთად. ჟუანდო, აბელ ბონარი, ბრაზილაში და სხვები წავიდნენ. ჟუანდომ გაამართლა თავისი ნაბიჯი იმის განცხადებით რომ მას სურდა თავისი სხეულის გადაქცევა “ძმურ ხიდად გერმანიასა და საფრანგეთს შორის”. რიდინგის თქმით ის ლაპარაკობდა მეტაფორულად,სხვების აზრით ეს დეკლარაცია სიტყვა-სიტყვით უნდა გავიგოთ. ჰომოსექსუალებისთვის ოკუპირებული პარიზი იყო როგორც საშიში ადგილი ისე ხელსაყრელ შესაძლებლობათა არე. ნაცისტების იდეოლოგია გააფთრებით ებრძოდა ჰომოსექსუალობას და ფაშისტური პრესა კოქტოსა და სხვა ჰომოსექსუალებს ხშირად გადაგვარებულ ადამიანებად მოიხსენებდა. ჰომოსექსუალი შეიძლებოდა მოხვედრილიყო საკონცენტრაციო ბანაკში. და მიუხედავად ამისა მწერალმა როჟე პეირეფიტმა განაცხადა რომ მან ცხოვრების საუკეთესო მომენტები გაატარა ომის დროინდელ პარიზში სადაც ქუჩებში სეირნობდა ათასობით ახალგაზრდა ფორმაში თუ უფორმოდ. რიდინგი ახსენებს “ჰომოსექსუალთა უამრავ ბარს რომლებიც ძალიან მოსწონდათ გერმანელენს”. მაგრამ იყო თუ არა ოკუპანტთან კარგ ურთიერთობებთან დაკავშირებული ის რომ კოსტო, ჟუანდო, ბრაზილაში, მონტერლანი, ლიფარი და ბონარი ჰომოსექსუალები იყვნენ? ასე ფიქრობდა ჟან გეენო, რიდინგი კი სწრაფად ცვლის თემას. იმის თქმა რომ გეი კოლაბორაციონიზმი უბრალოდ აიხსნება კარგად გაწმენდიალი ჩექმებიანი დაკუნთული ვაჟების სიყვარულით ბანალური იქნება. ჟუანდოს ანტისემიტიმიტიზმი ალბათ უფრო დაკავშირებული უნდა იყოს მის კათოლიკურ კონსერვატიზმთან და არა ტყავის და უნიფორმების სიყვარულთან. ზოგი ჰომოსექსუალი, ამას გარდა, ოკუპანტით შეიძლება დააინტერესოს უფრო სოციალურმა პრობლემებმა ვიდრე სექსუალურმა. კოქტოს გერმანელ ნაცნობებზე მეტად ფრანგი მუზმუზელების და ფარისევლების ეშინოდა. ზოგი ჰომოსექსუალის აზრით ნამდვილი მტერი შეიძლება ყოფილიყო ეჭვის და გზმკიცხველი თვალით მაცქერალი ფრანგი ბურჟუა, საშუალო კლასის კარგი მეოჯახე რომელიც მზად იყო ვინმე შეეზღუდა მისი გადახრილი სექსუალური ორიენტაციების გამო და არა გერმანელი ოკუპანტი. აი როგორ განსაზღვრავდა ბრაზილაში ფაშიზმს : “ ესაა პირველ რიგში ანტიკონფორმისტი, შემდეგ ანტიბურჟუაზიული სული და მასში თავისი წილი აქვს უპატივცემულობას... ესაა თვითონ მეგობრობის სული რომელიც ჩვენ გვინდოდა და რომელიც მაღლდება ეროვნულ მეგობრობამდე”. მამაკაცური მეგობრობა ასეთ ბოდვებში იღებს სოციალური იდეალის რანგს. ზოგ ცნობილ ჰომოსექსუალს ალბათ იგივე მიზეზების გამო იზიდავდა კომუნისტური უჯრედები და ჯგუფები. ბევრის მთქმელია კოქტოს რეაქცია ომის შემდეგ მისთვის წაყენებულ კოლაბორაციონიზმის ბრალდებებზე. კოქტო არასოდეს ყოფილა ნაცისტი, ის არასოდეს დხმარებია აქტიურად ნაცისტებს მათი დანაშაულების ჩადენაში მაგრამ ის უპრინციპო იყო მეგობრების შერჩევის საკითხში. მის მეგობრებს შორის იყვნენ ნაცისტი დიდმოხელეებიც. მასა ისევე როგორც ლიფარს ალბათ არ შეეძლო ჩრდილში მოკრძალებულად და თავმდაბლად ცხოვრება. ის იყო შემოქმედი, არტისტი და განათლებული გერმანელების საზოგადოებაზე უარის თქმა მას ვუკგარულობად უნდა მოსჩვენებოდა. მას უნდოდა მოქანდაკე არნო ბეკერთან შეხვედრა და მისი არიელი ათლეტების გიგანტური ქანდაკებების გავრცელება და უნდა ჰქონოდა ამის შესაძლებლობა. სწორედ ამიტომ ბრალად დასდო თავის ბრალმდებლებს რომ ისინი არიან უშვერი და ძუნწი ბურჟუები: “ რატომ უნდა შეიცვალოს პოეტის ბედი? ჩემი სამეფო არაა ამქვეყნიური და მე მთხოვენ ამქვეყნიური კანონების შესრულებას. მე მუდამ გამტანჯავს ერთი და იგივე უსამართლობა”.ლაპარაკობდა კოქტო როგორც პოეტი თუ როგორც ჰომოსექსუალი პოეტი? მის მიერ საკუთარი თავის შებრალება არაა მაინც და მაინც ბრწყინვალე მაგრამ მისი მიერ ნახსენები უშვერი სული ხშირად ასულდგმულებდა შურისძიებას ომის შემდეგ. ადამიანის ხასიათს გამოსცდის როგორც დიქტატურის თუ უცხოური ოკუპაციის დროს ცხოვრება ისე მათი შემდგომი ხანა. როდესაც ყველამ დაინახა რომ გერმანიამ ნამდვილად დაიწყო ომის წაგება მოულოდნელად მკვეთრად გაიზარდა წინააღმდეგობის მონაწილეთა რაოდენობა. ზოგი წინააღმდეგობაში ჩაება სულ ბოლო წუთს და ზოგი საფრანგეთის ნაცისტებისგან განთავისუფლების შემდეგ. და ასეთი “პატრიოტების” მსხვერპლები ხშირად იყვნენ ნაკლებად მავნებელი მაგრამ უფრო ხილული კოლაბორაციონისტები. მორალურად და ზოგჯერ ფიზიკურადაც სპობდნენ ხოლმე ქალებს ვინც ერთხელ მაინც დაწოლილა გერმანელთან ან სხვათა დასანახად გაუსეირნია მასთან ერთად. დაიწყო კარგი მეოჯახე მამის საშიში შურისძიების ხანა. მრავალი კოლაბორაციონისტი მოკლეს მემარცხენეებმა კომუნისტთა ჯგუფების მიერ მოწყობილი პოლიტიკური წმენდების დროს. კომუნისტთა, მათ შორის წინააღმდეგობის ძველ მონაწილეთა ქცევა ხშირად დიდად არ განსხვავდებოდა მათი მტერი ვიშისტების ქცევისაგან. ძველი ფრანგული განხეთქილებები 1944 წელსაც უცვლელი იყო. ოკუპირებული პარიზის რუხი ზონების მიუხედავად ვიშის ადმინისტრაციამ და გერმანულმა ოკუპაციამ მათი რაოდენობა უფრო გაზარდა. ეს სინამდვილე სწირავდა ბრაზილაშის ნაირ კოლაბორაციონისტებს ვისი გავრცელებული შეხედულებებიც ნაკლებად მავნებელი იყო ვიშის მოხელეთა და მეწარმეთა საქციელთან შედარებით. დრიე ლა როშელმა თავი მოიკლა და მისი გასამართლება ვერ მოასწრეს. ბრაზილაშს სიკვდილი მიუსაჯეს 1945 წელს. მისი მოძღვარი შარლ მორასი, მიუხედავად იმისა რომ მას სძულდა გერმანია, დაიჭირეს და გაასამართლეს. კამიუ მართლმსაჯულების სახელით თავიდან ემხრობოდა წმენდას, მაგრამ ის მალე დაეჭვდა იმაში თუ რამდენად სამართლიანი იყო ადამიანთა სიკვდილით დასჯა მხოლოდ იმიტომ რომ ისინი ცუდად ფიქრობდნენ. უფრო ვაჟკაცურად ხშირად მოიქცნენ მწერლები: კამიუ, პოლანი, მორიაკი და სხვები მოითხოვდნენ შეწყალებას და შერიგებას ( წმენდა შეეხო ყველას და ყველაზე საშინლად ქალებს: გერმანელების საყვარლობაში ეჭვმიტანილ საცოდავ ქალებს ხშირად ტიტვლებს ქუჩებში დაატარებდნენ ცემდნენ და საჯაროდ ხოტრავდნენ, კოლაბორაციონიზმში ეჭვმიტანილ მამაკაცებს გაუსამართლებლად ხვრეტდნენ, მთარგმნელი). დე გოლი მიხვდა რომ საფრანგეთი ვერ აიტანდა სამოქალაქო ომს და მან ბოლო მოუღო წმენდას მან ხელი შეუწყო შექმნას ილუზიისა რომლის თანახმადაც პარიზმა თვითონ გაინთავისუფლა თავი და საფრანგეთის მოქალაქეთა უმრავლესობა შედგებოდა მამაცი პატრიოტებისაგან. მაგრამ მართლმსაჯულების აღსასრულებლად ყველაზე ცნობილი კოლაბორაციონისტები უნდა გაესამართლებინათ და სიკვდილით დაესაჯათ ნაჩქარევი და საკმაოდ საკამათო სასამართლო პროცესების შემდეგ. ერთი იყო პიერ ლავალი. პეტენი მეტისმეტად მოხუცი და მეტიმეტად პატივცემული იყო და დე გოლმა ის შეიწყალა სამუდამო პატიმრობით. და ლავალი იყო ყველაზე ოდიოზური საზოგადოებრივი აზრის თანახმად. კიდევ იყო ბრაზილაში- მორიაკის, კლოდელის და ვალერის პროტესტების მიუხედავად. ვალერის აზრით ბრაზილაშის დაკარგვა იყო დააზარალებდა ფრანგულ მწერლობას. რამდენად სამართლიანი იყო ეს? ნაცისტების მომხრე მწერლის დანაშაულები განა შეიძლება შედარდეს სისხლიანი პოლიტიკოსის დანაშაულებს? ეს დამოკიდებულია იმაზე თუ როგორ ვაფასებთ მწერლის როლს. ომის დროს უმწიკვლო ჟურნალისტი ჟან გალტიე-ბუასიე ფიქრობდა რომ თავისი კალმით მცხოვრებს უნდა შეხედონ ისევე როგორც უყურებენ ქარხნის მუშას. მან დაწერა : “ განა ბრალს სდებენ რენოს მუშებს იმას რომ მათ ტანკები გააკეთეს ვერმახტისთვის? განა ტანკი უფრო სასარგებლო არ იყო ფრიცებისთვის ვიდრე გაზეთ “პატარა პარიზელში” გამოქვეყნებული შენიშვნა?” მაგრამ მწერლებს ტრადიციულად, საზოგადოდ და განსაკუთრებით საფრანგეთში სხვანაირად უყურებენ. ალან რიდინგი თავის შთამბეჭდავ წიგნს ამთავრებს იმის შენიშვნით რომ საფრანგეთშიც კი მწერლის პატივისცემა დღეს შესუსტდა, რომ “ პოლიტიკური თვალსაზრისით დღეს მწერლებს და შემოქმედებს ალბათ უფრო ნაკლებად მნიშვნელოვანი ადგილი უკავიათ. და ეს მათ “ნაკლებად საშიშ არსებებად” აქცევს”. ის ფიქრობს რომ უტოპიური წარმოდგენების მარცხის შედეგად მწერლები “ აღარ ფიქრობენ რომ ცხოვრების შეცვლა შეუძლიათ მარტო იდეებს”. ეს არაა ესოდენ სარწმუნო. ასე რომ იყოს ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო დროებითი ფენომენი, ხანმოკლე პაუზა XX საუკუნის ტოტალიტარიზმის ხანასა და სხვანაირი მაგრამ ასევე საშიში, ჩვენი მომავლის შემქმნელი იდეოლოგიების ხანას შორის. ამას გარდა ბრაზილაში სხვებთან ერთად არ ეწეოდა მარტო მავნე იდეების პროპაგანდას. ის საჯარო შურისძიებას გმობდა ებრაელებს რათა ისინი დაეჭირათ ან მათთვის უარესი ექნათ. ოკუპირებული პარიზის ისტორიამ გვასწავლა რომ რომ მწერლები და შემოქმედები მათ შორის საუკეთესოებიც არ არიან გამორჩეულად მამაცები, გამორჩეულად სათნოები და ღირსეულები. ამ გაგებით ისინი არც უკეთესები და არც უარესები არ არიან რენოს ქარხნებში ტანკების დამამზადებელ მუშებზე.