დათუნა, გურჯიხლი, უცნობი თამარი:

პატიმატ ტახნაევა
დათუნას ქართული ეკლესია დაღესტანში,"გურჯიხლი" ანუ "ქართველობა" დაღესტანში, უცნობი თამარი, შამილი, ალექსანდრე ბატონიშვილი...

"გურჯიხლი" ანუ ქართველობა დაღესტანში,დათუნას აკლესიის ისტორიიდან დაღესტნელი მკვლევარი პატიმატ ტახნაევას მიხედვით.

               
დათუნას ეკლესიის საკვირველი ბედი
ეკლესია რომელიც გაცოცხლდა იმამი შამილისდროს.

სტატისტიკის თანახმად რუსეთის ყოველი მეორე მიზგითი დაღესტანშია მაგრამ დაღესტანიმისი ისტორიის შუა საუკუნეების პერიოდში ქრისტიანული იყო. ქრისტიანული იყო  კავკასიისალბანეთიც (რომელიც ავტორის აზრით სამხრეთი დაღესტნის მიწის ნაწილიიყო, მთარგმნელი).
ქრისტიანული იყო შუა საუკუნეების ავარული სამეფო სარირი რომლის ცენტრიც ხუნზახშიიყო.
თავისი აყვავების ხანაში სარირის სამეფო შედიოდა «ბიზანტიის ერთა ანამეგობრობაში» (დმიტრი ობოლენსკის ტერმინი). აღმოსავლურ ქრისტიანულ ქვეყანათა კავშირში რომელსაცმფარველობდა ბიზანტია.

კიდევ უფრო მჭიდრო კავშირი ჰქონდა სარირს საქართველოსთან  პირველი ავარულიწარწერები ქართულადაა გაკეთებული.  შემდეგ ავარლები გაამაჰმადიანეს.

ავარლების მიდრეკილება მონოთეისტური ღირებულებებისკენ აიხსნება ავარეთის მიწაზეათასზე მეტი წლის მანძილზე მსოფლიო მონოთეისტური რელიგიების გავრცელებით.

პატიმატ ტახნაევამ ეხლახანს იმოგზაურა ავარულ ქრისტიანულ სიძველეთა კვალზე.

გთავაზობთ ორ ფრაგმენტს მისი წიგნიდან რომელიც ეხლა მზადდება გამოსაცემად.

შუა საუკუნეების ქართული წყაროებით შუა საუკუნეების დაღესტნის ტერიტორიაზე იყო ქართული მართლმადიდებელი ეკლესიის მიტროპოლიები, ხუნზახის და ანწუხის ეპარქიები. ალბათ სწორედ ამ პერიოდში შენდება ეკლესიები.
ერთადერთი მთლიანად შენახული ეკლესიაა X საუკუნის დასასრულსა და XI საუკუნის დასაწყისით დათარიღებული დათუნას ეკლესია.
არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილია კიდევ რვა VII-XIV საუკუნეების ეკლესია. უეჭველია რომ X-XIV საუკუნეების დაღესტანში ეკლესიათა რაოდენობა მეტი იყო ვიდრე ეს დღესაა ცნობილი.

არაა შემთხვევითი რომ XV საუკუნის ქართულ მატიანეში ავტორი მწუხარებით აღწერს თემურლენგის შემდგომი ხანის შიდა დაღესტანის სავალალო მდგომარეობას:
«...ლეკეთში გვხვდება სხვა ტაძრებიც და მონასტრებიც,ზოგი მათგანი ნაგებია თლილიქვებით. ზოგი მათგანი ნანგრევებადაა ქცეული,ზოგი დაცარიელდა და ზოგი კი მიზგითებადააქცეული».

საერთო ჯამში ავარეთში სხვადასხვა წყაროს,ქართულ მატიანეთა, XIX საუკუნის ავტორთა,არქეოლოგიური მასალებით დადასტურებულ ადგილობრივ თქმულებათა თანახმადცნობილია 18 ეკლესიის არსებობის შესახებ.
     მივდიოდი დათუნას ეკლესიისკენ.


ხატან-ბუგებ-კალის ხეობის სიღრმეში მდებარე დათუნას ეკლესია ჩნდება უეცრად დაშორიდან ჰგავს მოოქროსფრო-ყვითელი ქვიშაქვით ნაგებ პატარა სახლს.
მას დაუნდობლად ანგრევს დრო და კიდევ უფრო მეტად გულმავიწყობა და სიველურე.სკოლის მოწაფეებმა ეკლესიის კედლები დაფარეს წარწერებით და შეაბათქაშეს თეთრიბათქაშით.
ამ არაჩვეულებრივი მსუბუქი და დახვეწილი ნაგებობის ბედი უცნაურია.
ჯერ კიდევ X საუკუნეში, დაღესტნის მთებში ქრისტიანობის გავრცელების ხანაში აგებული დამაჰმადიანობის დამკვიდრებასთან ერთად დავიწყებული ეს ეკლესია ისევ გაცოცხლდა იმამიშამილის დროს,კავკასიის ომის პერიოდში (XIX საუკუნის პირველი ნახევარი).
აბდურახმან ყაზიყუმუხელმა, ცნობილი შეიხის და შამილის მოძღვრის შვილმა, დატოვამოგონებები « ხულასატ ატ ტაფილ» ( 1868) რომლებშიც ცოცხლდება ეს საოცარი ისტორია : «ჩეჩნეთში, დარგო-ვედენოში იყო გაქცეული რუსი ჯარისკაცებისა და სტაროვერების მთელისოფელი. მათ შამილს სთხოვეს მის მიწებზე დასახლების უფლება და ის დათანხმდა. მათთავისი სახლები ააშენეს დარგოსთან ახლოს სიმაღლეზე,ტყეში, სადაც ბევრი სიმწვანე დაცივი, სასიამოვნო წყალია. მათ ააგეს სალოცავის მსგავსი შენობა,კუთხეებში დაკიდეს თავისიხატები. სახლებთან მათ დარგეს და დათესეს ცოტა კომბოსტო, ხახვი, სიმინდი და ასეცხოვრობდნენ წყნარად...მათ დამრთეს მათ სალოცავში შესვლის უფლება,ჩემი ამხანაგები კიარ შეუშვეს. შევედი და ვნახე ბევრი ხატი,სასანთლეები,ბერებს ეცვათ გრძელი ბალახონები.ღამოდენიმე თვეში ისინი გადავიდნენ გოგოთის მდინარესთან (ე.ი. დათუნასეკლესიასთან, ავტორი).ეს ნამდვილი ისტორიაა.

თერგის კაზაკებიდან გამოსული სტაროვერები,რომელთაც სდევნიდა მთავრობა, 1849 წელსგადავიდნენ თერგზე, ავიდნენ მთებში  და იმამ შამილს სთხოვეს განმარტოებითდამკვიდრების უფლება. მათ უბრალოდ სურდათ მშვიდობიანად და თავისი სარწმუნოებისშესაბამისად ცხოვრება.
იმამი შამილის ისტორიოგრაფი ჰაჯი-ალი ჭოხელი თავის ჩანაწერებში ლაპარაკობსჯარისკაცებზე რომლკებიც ცოლ-შვილით და ორ მღვდელთან ერთად მივიდნენდარგო-ვედენოში. მათ სთხოვეს შამილს მიწა დასასახლებლად. შამილმა მიუთითა მათ მიწადა ადგილი სადაც მათ ააგეს ეკლესია. მოგვიანებით, როდესაც მათი ნაწილი გადასახლდებადათუნას ეკლესიასთან იმამი შამილი თავის ადგილობრივ ნაიბს უბრძანებს «მათდასახლებას, ნათესებისთვის ადგილის მიცემას და მათ დაცვას». ცნობილია რომ ეს თემიარსებობდა 1852 წლამდე.
მთიან დაღესტანში ადგილობრივი გადმოცემებით სოფლებს ბაცადას,უანტის, შაულანის და კულაბის  მიმდებარე ტერიტორიებით რომლებიც ეკუთვნოდნენსაზოგადოება კარახს ძველად ერქვათ სიტყვა-სიტყვით «ქართველობა» (რუსულად«გრუზინსტვო»). მათი მოსახლეობა ქრისტიანი იყო.

შამილის მამა ალექსანდრე
ბატონიშვილი 

ამ სოფლების სასაფლაოებზე არის ქრისტიანთა საფლავები დაჯვრის მრავალი გამოსახულება.

მაგრამ ამ საზოგადოების ქრისტიანული კულტურის ყველაზეგამორჩეული და სრულებით უკვლევი ძეგლია ზიარატი, «თამარის საფლავი», რომელიც მდებარეობს ამ სოფლებიდან 10-15 კილომეტრის მოშორებით მთის თხემზე (ზიარატები არისწმინდად მიჩნეული საფლავები, მათ თაყვანს სცემენმაჰმადიანები). ამ საფლავებთან დაკავშირებულიწეს-ჩვეულებები ნაწილობრივ დღემდე შემორჩა.მლოცველებიმათთან მიდიან ხოლმე მაჰმადიანური დღესასწაულებისდღეებში.   მათთან დაკავშირებულია წვიმისმოხმობის, ადამიანთა და პირუტყვის  გამოჯანმრთელებისთხოვნასთან დაკავშირებული მაგიური წეს-ჩვეულებები.

ამ ადგილების გვერდით ასობენ მაღალ ჭოკებს თეთრი და მწვანენაჭრის ბაფთებით.

ზიარათს აქვს მაჰმადიანური ხასიათი და მას თაყვანს სცემენ მაჰმადიანები (ალბათსუფიები,ვინაიდან შარიათის მკაცრად მიმდევრები ებრძვიან ამ რიტუალს, მთარგმნელი),მაგრამ მარტო მისი სახელიც გვაფიქრებს.

ზოგადი დათვალიერებითაც ცხადია რომ ზიარატი გადააკეთეს ან აღადგინეს.

მაგრამ კედლის წყობის ქვედა იარუსში დარჩა ქვა IV საუკუნის ქართველი მისიონერი წმინდანინოს ჯვრის გამოსახულებით.

ესაა თანაბარმკლავიანი ქრისტიანული ჯვარი რომელიც დიაგონალზე «გადახაზულია» მეორეჯვრით. გადმოცემით წმინდა ნინომ ჯვარი გააკეთა ვაზის ორი შტოსგან და ისინიერთმანეთზე გადააბა თავისი თმებით.

ჩვენს მიერ აღმოჩენილ ქვაზე არის მისი სიმბოლური გამოსახულება. ის არის საფლავზე ვიღაცთამარისა რომელსაც დიდ პატივს მიაგებენ მეზობელი სოფლები.

ამ სოფლებს, ყველას ერთად, უწოდებენ « გურჯიხლის», ქართველობას. ეს გვაფიქრებინებსრომ აქ დაკრზალული უნდა იყოს ქრისტიანი მისიონერი რომლის სახეც მოგვიანებითგადაიქცა მაჰმადიანურ სახედ...»
       

(პატიმატ ტახნაევა, რუსული გაზეთი «ნეზავისიმაია გაზეტა», 10.10.2001.).
---------------------------

დაგვრჩა იმის თქმა რომ დიდი კავკასიელი იმამი შამილი მრავალი დაღესტნური გადმოცემის თანახმად იყო ერეკლე მეორის ძის, ბატონიშვილი ალეასანდრეს ვაჟი, ბაგრატიონთა შთამომავალი...

დიდი მადლობა იმ დაღესტნელებს რომლებიც ამ არეულ დროშიც პატივს სცემენ კავკასიის რთულ და ლამაზ ისტორ