იკითხეთ, იკითხეთ, იკითხეთ რამე !

ევროპელი ისტორიკების  რატომღაც მივიწყებული ნააზრევიდან :

   აღმოსავლეთიდანაა სინათლე ! « Ex Oriente Lux!», როგორც ამბობდნენ ძველი და ბრძენი რომაელები.  სულ ცოტა რამ ამისა და ქართველებისთვის საინტერესო ბევრი სხვა რამის შესახებ ევროპელ ისტორიკოსთა მიხედვით.

რენე გრუსე, ისტორიის შედეგი

                       ზღვა და მთა:      «ხმელთაშუა ზღვა საკუთარ თავს განსაზღვრავს ყოველი მხრიდან ხმელეთით შემოფარგლულ და შეზღუდულ ზღვად. ხმელთაშუა ზღვა განა უპირველეს ყოვლისა მთებს შორის მოქცეული ზღვა არაა? აუცილებელია ამის ხაზგასმით აღნიშნვა  ისტორიის პლანში ვინაიდან ჩვეულებრივ ამ ფაქტსა და მის მრავალ შედეგს ყურადღებას არ აქცევენ ხოლმე.

                 მთა ყველგანაა ზღვის ირგვლივ, ზოგიერთი უმნიშვნელო წყვეტილის გამოკლებით ( მაგ. გიბრალტარი, ნორუზის ზღურბლი, ეგეოსიდან შავი ზღვისკენ მიმავალი სრუტეები. ერთადერთი მნიშვნელოვანი ლაკუნაა სახარის სიბრტყე).

               დავუმატოთ რომ ესაა მაღალი, ვრცელი, დაუსრულებელი მთები : ალპები, პირენეები, აპენინები, დინარიკული ალპები, კავკასია, ანატოლიის მთები,  ესპანური კორდილიერები, ძალიან მძლავრი, მომთხოვნი პერსონები, ერთნი სიმაღლის გამო, მეორენი მათი კომპაქტური ფორმებისა თუ ძნელად მისადგომი, ღრმა, ჩაჭედილი ხეობების გამო...» ( სახელგანთქმული ფრანგი ისტორიკოსი, აკადემიკოსი, ფრანგ ისტორიკოსთა სკოლა «ანალების» ცნობილი წარმომადგენელი ფერნან ბროდელი, «ხმელთაშუაზღვისპირეთი და ხმელთაშუაზღვისპირული სამყარო ფილიპე მეორის ხანაში, წიგნი პირველი, «გარემოს წილი», პარიზი, 1990,გვ.30-31).

                           მთიელთა ცხოვრება ხმელთაშუაზღვისპირეთის პირველი ისტორიაა?

ზღვის მთელი ისტორია საფუძველშივე შეიძლება მთის ნაწარმოები იყოს. მთიელთა ცხოვრება შეიძლებოდა ყოფილიყო პირველი ცხოვრება ხმელთაშუაზღვისპირეთისა რომლის ცივილიზაციაც მახლობელი აღმოსავლეთისა და შუა აზიის ცივილიზაციათა მსგავსად ძლივს მალავს თავის მწყემსურ საფუძვლებს, ადამიანთა მიერ ძალიან ადრე ათვისებულ მაღალ მთიანეთთან დაკავშირებული ცხოვრების ნაკვალევს.  

ეტრუსკები

     ჯერ მთიანეთი იყო ათვისებული და შემდეგ დაბლობები, რომლებიც თავდაპირველად დამდგარი წყლების, ჭაობების და მალარიის არე იყო და რომელთა ათვისებასაც საუკუნეთა მანძილზე თაობათა მძიმე და დაძაბული შრომა დასჭირდა. ანტიკურ რომში  ვარონის ხანაში ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო მოგონება იმ დროის შესახებ როდესაც ველაბრეზე ჯერ კიდევ ნავით დადიოდნენ. ადამიანთა დასახლებებმა ციებ-ცხელებიანი ადგილების დაკავებას დიდი დრო მოანდომეს. 

        ჩვენ არ განვიცდით ამის დამამტკიცებელი საბუთების ნაკლებობას. ქვემო რონის (საფრანგეთი) ისტორიული დასახლებების რუკა: ყველა ცნობილი საბადო მდებარეობს კირქვის მაღალ მთებზე რომლებიც დელტაზე ბატონობენ აღმოსავლეთითა და ჩრდილოეთით. მხოლოოდ ათასობით წლის შემდეგ, XV საუკუნეში იწყება რონის ჭაობთა დაშრობა. იგივე სურათია პორტუგალიაში, წინაისტორიული ცხოვრების კვალი არა ჩანს დაბლობებსა და ხეობებში. მთა კი, პირიქით, ბრინჯაოს ხანიდანაა დასახლებული. IX-X საუკუნეებში ჯერ კიდევ მთების მწვერვალებზე ცხოვრობდნენ. პორტუგალიურ მაგალითს ჩვენ ხმელთაშუაზღვისპირეთის გარეთ მივყავართ, მაგრამ აი ხმელთაშუაზღვისპირეთის გული, ტოსკანა: მაღალ ბორცვებს შორის მოქცული ვიწრო ხეობების ქვეყანა. პირველი და უძველესი ქალაქები აქ სწორედ ამ ბორცვების მწვერვალებზე, მათ უკანასკნელ სართულზეა. სწორედ იქაა ეტრუსკული ქალაქები პიზა, ლუკა, ფლორენცია. დაბლობთა ქალაქები  მოგვიანებით, რომაულ ხანაში ჩნდება. ფლორენციის ირგვლივ დიდი ხნის განმავლობაში იარსებებს ადამიანებისთვის საშიში ჭაობი. ტოსკანის დაბლობი XVI საუკუნეშიც არაა მთლიანად განთავისუფლებული წყლისგან. პირიქით, წყლის დონე მატულობს ( ფ. ბროდელი, დასახ. ნაშრომი, გვ. 56-58).

                         შავი ზღვა, კონსტანტინეპოლის ნაკრძალი :
        შორეული, ზღვაოსნობის დასასრულს, შავი ზღვა მოქცეულია  განუვითარებელი (ზოგი გამონაკლისის გარდა) ერთდროულად  ბარბაროსული და  გაბარბაროსებული ქვეყნების მასაში. ძლიერი მთები ზღუდავენ მას სამხრეთიდან და აღმოსავლეთიდან. ამ მთებს შორის ძლივს მიიკლაკნება შუამდინარეთიდან, სპარსეთიდან და სომხეთიდან ტრაპიზონისკენ მიმავალი გზები.

             შავი ზღვა მთელი თავისი ისტორიის მანძილზე იყო მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ზონა. აქაა ის რასაც იგი თითქმის თავის სანაპიროზევე ამზადებს: გამხმარი თევზი, «რუსული» მდინარეების ხიზილალა, თურქული ფლოტისთვის საჭირო  ხე, სამეგრელოს მიერ მიწოდებული რკინა, მარცვლეული და მატყლი... ( სამეგრელო, აღნიშნავს ტავერნიე 1664 წელს, ყოველთვის კარგ დამოკიდებულებაშია თურქეთთან ვინაიდან თურქეთში მოხმარებული ფოლადისა და რკინის უდიდესი ნაწილი სამეგრელოდან შავი ზღვით ჩადის).  ამას გარდა აქაა ის რასაც შავი ზღვა გადასცემს: ის რასაც იგი იღებს შუა აზიიდან და სპარსეთიდან და რაც ქარავანებით მოდის, რაც კონსტანტინეპოლისთვის და დასავლეთისთვისაა განკუთვნილი. აღმოსავლეთთან ამ ორმაგი ვაჭრობის შესახებ ჩვენ სამწუხაროდ ძალიან ცოტა რამ ვიცით; ისეთი შთაბეჭდილება რჩება რომ
XVI საუკუნეში შავი ზღვის მთელი ვაჭრობა კონსტანტინეპოლის ხელშია და რომ კონსტანტინეპოლი ქმნის ეკრანს ხმელთაშუაზღვისპირეთის ამ განაპირა მხარესა და  მის დანარჩენ ნაწილს შორის.

             ადვილად ხელმისაწვდომი შავი ზღვა კონსტანტინეპოლისთვის, ამ უზარმაზარი დედაქალაქისთვის მკვებავი ზონაა რომლის გარეშეც ის უბრალოდ ვერ იცოცხლებდა. კონსტანტინეპოლი ვერ დაკმაყოფილდებოდა ბალკანეთიდან ჩასული ხარკით (განსაკუთრებით გაგზავნილი ცხვრით), ვერც პურით, ბრინჯით თუ ცერცვეულით, რაც სანელებლებთან და ნარკოტიკებთან ერთად ფლოტებით ჩაჰქონდათ ალექსანდრიიდან. სამეგრელოდან კონსტანტინეპოლში ტიკებით ჩაჰქონდათ კარაქი...

               შავი ზღვა XVI საუკუნეში კონსტანტინეპოლზე მიბმულია ისევე როგორც ოდესღაც ის მილეთზე, ათენის მამულზე იყო მიბმული. 1265 წლიდან მასზე გაბატონდნენ ყირიმის სამხრეთში, ტანაში და კაფაში გამაგრებული გენუელები. თურქებმა გენუელები მხოლოდ XV საუკუნის ბოლოს გააძევეს. ამას მოჰყვა შავი ზღვისკენ მიმავალი გზების ცვლილება: ისინი უკვე არა ყირიმისკენ არამედ კონსტანტინეპოლისაკენ მიემართებიან.

                  ამიერიდან შავი ზღვა უზარმაზარი თურქული დედაქალაქის აღიარებული ბეღელია. მაგრამ გენუელები იქ 1590-ან წლებამდე ჩანან. მართლაც კონსტანტინეპოლმა დაადო კლიტე შავ ზღვას? მართლაც კონსტანტინეპოლმა მოუღო ბოლო საერთაშორისო ვაჭრობის ცენტრის იმ როლს რომელსაც შავი ზღვა ასრულებს შუა საუკუნეთა დასასრულს?

            იქნებ შავი ზღვა სხვა ძალამ ჩაკეტა? შავი ზღვა ფაქტიურად დასასრულია იმ გზებისა რომლებსაც ჩვეულებრივად აბრეშუმის გზას უწოდებენ. და ეს გზა XIV საუკუნიდან გაწყდა. მისმა გამამდიდრებელმა ვაჭრობამ მაშინ სპარსეთს მიმართა. მეორეს მხრივ XVI საუკუნის შუა ხანებისთვის რუსეთი გაუყვა ვოლგის დინებას. რუსებს ხელში ჩაუვარდათ ყაზანის სახანო. ივანე მრისხანე 1556 წელს დაეუფლა ასტრახანს. ამჯერად კლიტე მტკიცე აღმოჩნდა. შავი ზღვა ჩაიკეტა. ისტორია უგულვებელჰყოფს ამ მნიშვნელოვან ფაქტს ( ფერნან ბროდელი, დასახ. ნაშრ. გვ. 128-133).

                             ფრანგი აკადემიკოსი რენე გრუსე :
               « უეჭველია რომ თავდაპირველი ინდოევროპული საზოგადოება ინტელექტუალური ან მორალური თვალსაზრისით შეიძლება დიდად იმედის მომცემი ყოფილიყო,  მაგრამ ეს იმედები, რაც არ უნდა ეთქვათ «ისტორიული არიანიზმისა» და შემდეგ ჰიტლერის სკოლებს, ინდოევროპელებმა გაამართლეს იქ სადაც მათი გენია განაყოფიერებული იყო სამხრეთის ძველ იმპერიებთან მათი კონტაქტით. ასეთი იყო ლათინების, ბერძნებისა და არქაული ირანელების შემთხვევა. ისინი კულტურასთან აზიარეს შესაბამისად ეტრუსკებმა, მინოელებმა და ასირო--ბაბილონელებმა.  სამაგიეროდ მშობლიურ ხანაში დარჩენილი ინდოევროპელი ხალხები, გერმანელები, ბალტები და სლავები, ბარბაროსებად დარჩნენ მანამდე ვიდრე უშუალოდ თუ არაპირდაპირ არ განიცადეს ხმელთაშუაზღვისპირეთის გავლენა» (რენე გრუსე, ისტორიის  შედეგი ( Bilan de l'Histoire), გამომცემლობა პლონი, 1946, გვ. 20).

                        საქართველო და კავკასია :
                     იტალიის კონსული თბილისში პაოლო ვიტა-ფინცი :         
  «ევროპასა და აზიას შორის გადაჭიმული ხიდი და გზაჯვარედინი მრავალ ცივილზაციას შორის, საქართველო, იყო სავალდებული გზა დასავლეთიდან აღმოსავლეთისაკენ თუ პირიქით მიმავალი ყველა თავდამსხმელისა თუ დამპყრობელისათვის ალექსანდრე დიდიდან თემურ ლენგამდე, ბიზანტიელებიდან თურქ-სელჩუკებამდე, სპარსელებიდან რუსებამდე და ინგლისელებამდე ( ხიდი როგორც ამბობდა მასარიკი ჩეხოსლოვაკიაზე, «მეტისმეტად ბევრმა ხალხმა გაიარა»).           

დასავლელ იბერი მანდილოსანი

  კავკასია დასახლებულია მრავალი ერთმანეთისგან განსხვავებული და ძალიან ძველ ენებზე მოლაპარაკე ხალხით. ზოგიერთი ამ ენათაგანი მდიდარია ლიტერატურული ძეგლებით და მათ აქვთ სრულებით ავტონომიური ანბანი, მორფოლოგია და სინტაქსი რომელიც მუდამ იწვევს ეთნოგრაფთა და ლინგვისტთა ინტერესს. ასე, პროფესორმა ტრომბეტიმ განაცხადა რომ  ქართული ენა ენათესავება მრავალ სხვა ენას, რომელთა (ქართულის ნათესავ ენათა) შორისაცაა ეტრუსკული და ბასკური. სხვები კი ფიქრობდნენ რომ ხევსურეთის (შორიახლოს თბილისიდან) მკვიდრნი არიან ჯვაროსანთა შუა საუკუნეების ექსპედიციის  მთებში ჩარჩენილი და იზოლირებული შთამომავალნი» («კავკასიური დღიურები ( 1928-1931) და მოსკოვური ჩანაწერები ( 1953»), დიპლომატიური ჩანთა, კოლექცია რომელსაც ხელმძღვანელობს ფრანგი ისტორიკოსი და პოლიტოლოგი კლერ მურადიანი, 2000 წ.,პარიზი).

                              კავკასიურ ცივილიზაციაზე :           
  «ისინი, ვისაც კავკასიის მკვიდრთა შორის კავკასიელები, საკუთრივ კავკასიელები ან, უფრო ზუსტად, პალეო-კავკასიელები უნდა ვუწოდოთ და რომელთა ანსამბლი კონკრეტდება ლეკთა, ჩერქეზთა და ქართველთა (აქ პატივცემულ ავტორს გამორჩა ვაინახები, ჩეჩნები და ინგუშები, მთარგმნელი) ირგვლივ ეთნოლოგში იწვევენ ღრმა პატივისცემას.

                   ისინი ბასკებთან და შეიძლება გამქრალ ეტრუსკებთან ერთად წარმოადგენენ ნაშთს ძველი და დიდი ეთნიკური ოჯახისა რომელიც ცხოვრობდა ევროპაში დიდი ინდოევროპული ოჯახის (ინდო-ირანელები, ბერძენ-ლათინები, კელტები; გერმანელები, სლავები, ბალტები) ევროპაში დამკვიდრებამდე...
     
               არაა გასაკვირი ის რომ კავკასიელებში ეძებენ იმ ელემენტთა ნაშთებს რომელთაც დასაშვები ანალოგიით უნდა შეედგინათ ევროპული ცივილიზაცია ინდოევროპელთა აყვავებამდე.» ( ანტროპოლოგიის სკოლის ეთნოლოგიის პროფესორი ჟორჟ მონტანდონ, წინასიტყვაობა ჰამბურგის მუზეუმის კონსერვატორი არტურ ბიჰანის წიგნისა «კავკასიური ცივილიზაცია», პარიზი, პაიო, 1936, გვ.7).

             სტრასბურგის უნივერსიტეტის აღმოსავლეთის ენებისა და ლიტერატურების პროფესორი  ჟოზეფ კარსტი ქართველების შესახებ :             «ქართველები ძველი იბერებისა და კოლხების შთამომავლები არიან. მათი ტერიტორია სამხრეთიდან სომხეთით იყო შემოფარგლული, აღმოსავლეთიდან-ალბანეთით, ჩრდილოეთიდან კავკასიონით, დასავლეთიდან შავი ზღვით.

               სამხრეთელი მეზობლები, სომხები, მათ უწოდებდნენ ვირქ-ს, (ვრასტან: იბერია ანუ საქართველო). ეს ტერმინი ერთის მხრივ უკავშირდება «ივერიას» თუ «იბერიას» და, მეორეს მხრივ, «ჰირკანიას» ( ძველ ირანელთა ვეჰერკანას), სამხრეთ-კასპიურ ქვეყანას რომელიც კავკასიურ ალბანეთთან ერთად მუდამ იმყოფებოდა მჭიდრო ეთნოლოგიურ და კულტურულ კავშირში საკუთრივ იბერიასთან. სპარსელები და თურქები საქართველოს უწოდებენ გურჯისტანს, ქართველებს- გურჯი თუ გურკი, რაც ვირქ-ის თუ იბერიის მხოლოდ თემატური მოდიფიკაციაა.

                 ქართული ლიტერატურის სფერო ძველად, საქართველოს სამეფოს ზეობისას, ქართლის (აღმოსავლეთ საქართველოს) გარდა მოიცავდა კავკასიური ალბანეთის ნაწილს, სამეგრელოს, მესხეთს, აფხაზეთსა და ოსეთს, ისევე როგორც ლაზისტანს ტრაპიზონამდე.

                     ქართულ-ქართველური ანუ იბეროიდული მეტყველება ძველად ბევრად უფრო ვრცელ არეზე უნდა ყოფილიყო გავრცელებული : ერთის მხრივ მცირე აზიაში და, მეორეს მხრივ, სომხეთში და მის იქით.

დასავლელ იბერთა ხელი,
ხელისუფლების ნიშანი

                       მხოლოდ კარდუხთა ( სომხურად კორდუხთა) ეთნიკური სახელი და მისი მსგავსება ქართველთა ეთნიკურ სახელთან მოწმობს ქართველური ხალხების ბინადრობაზე ჩრდილო მესოპოტამიაში ( ჩრდილო შუამდინარეთში). წინა აზიის ისეთი ენები როგორიცაა პროტო-ხეთური, ელამური თუ სუზიური გარკვეულ ნათესაობას ამჟღავნებენ იბერო-ქართულ ლინგვისტურ ტიპთან...» (ჟოზეფ კარსტი, ქართული ქრისტიანული ლიტერატურა, კოლექცია « რელიგიურ მეცნიერებათა კათოლიკური ბიბლიოთეკა», ბილორდი და გაი, პარიზი, 1934).

        


                   ორი იბერიის შესახებ :
             როგორც უკვე არაერთხელ აღინიშნა ხემალთაშუაზღვისპირეთში ორი იბერია არსებობდა !

              «იბერიის ნახევარკუნძულზე ( ესპანეთზე) ლაპარაკისას საზოგადოდ გულისხმობენ ხოლმე რკინის ხანის გვიან პერიოდს  (ძვ.წ. VII ს.). ნახევარკუნძულის მკვიდრნი მაშინ კონტაქტებს ამყარებენ ხმელთაშუაზღვისპირეთის სხვა ხალხებთან და ქმნიან მრავალფეროვან კულტურებს.

          ძველები ძვ.წ. V საუკუნიდან ახსენებენ ნახევარკუნძულის და მდინარე რონის სანაპიროებზე და გიბრალტარის სრუტის იქით მცხოვრებ ხალხებს რომელთაც გეოგრაფიული და არა ეთნიკური კრიტერიუმების შესაბამისად იბერებს უწოდებენ. შიდა ქვეყნის მკვიდრნი კელტები იყვნენ, მაგრამ შიდა ქვეყნის ისტორიკოსებს მათთვის სახელი არ უწოდებიათ.

            ტერმინი «იბერი» უნდა მომდინარეობდეს მდინარე ებრეს სახელიდან (ლათინურად იბერუსი). ზოგი მეცნიერი ფიქრობს რომ ლაპარაკია მრავალი ტოპონიმის პრეფიქსი ილი-ს და ბასკური ბერრუ-ს ასოციაციაზე. ბასკურად «ბერრუ» ახალს ნიშნავს.

             ტერმინები იბერია და იბერი ესპანეთის მიმართ გამოიყენებოდა რომაულ ხანამდე. რომაელებმა ევროპულ იბერიას ესპანეთი (ან «პროვინცია ჰისპანიკა») უწოდეს.

                 იბერებისათვის საერთო ნიშნებია მხოლოდ ენა, დამწერლობა ( შემდგომში გადაღებული კელტების მიერ) და მათი ხელოვნების კლასიკური წყარო.

            საკუთრივ იბერები გავრცელებულები იყვნენ პირენეებიდან ესპანურ ლევანტამდე და ანდალუზიაში.

              იბერები რომაულ ხანამდე მრავალ ენაზე ლაპარაკობდნენ. ეს ენები ლათინურმა შესცვალა ძვ.წ. II საუკუნის მეორე ნახევარში. ეს ენები გადარჩა ტოპონიმებში, ჰიდრონიმებსა და ორონიმებში. აღმოჩენილია გვადალკვივირის არეში გავრცელებულ ენაზე შესრულებული VII საუკუნის გრაფიტი. არსებობს მოწმობები იმისა რომ იბერულ ზონაში V საუკუნეში გავრცელებული იყო ანალოგიური მახასიათებლების მქონე ენა. კელტ-იბერებს არ ჰქონიათ საკუთარი ანბანი და მათ იბერული ანბანი აიღეს.

დასავლეთ იბერთა ქანდაკება :
ადამიანისთავიანი ხარი:
გაახაროს საქართველო უფალმა!

           იბერებზე დისკუსიები ერუდიტთა სალონებში XVIII საუკუნიდან დაიწყო. ეს დისკუსიები გამოიწვია ლინგვისტურმა ინტერესებმა.  ერთმანეთს უპირისპირდებოდა სხვდასხვა ჰიპოთეზა. ყველაზე გავრცელებული იყო ალექსანდრე ფონ ჰუმბოლდტის მიერ 1821 წელს გამოთქმული შეხედულება რომლის თანახმადაც იბერები ძველი ბასკების შთამომავლები უნდა ყოფილიყვნენ.

                      იბერები ინდოევროპელები არ ყოფილან.

                კლასიკური წყაროების შესწავლის საფუძველზე XX საუკუნის დასაწყისში გამოითქვა შეხედულება რომლის თანახმადაც ევროპელი, დღევანდელი ესპანეთის ოდესღაც მკვიდრი იბერები წარმოშობით კავკასიელები იყვნენ.

                ფილიპონი 1909 წელს ამბობდა რომ აზიის (აღმოსავლეთის) იბერები დასავლეთში გადასახლდნენ ბრინჯაოს ხანის დასასრულს...»» (ბელტრან ანტონიო, «იბერები», კოლექცია « პირველი ევროპელები», პარიზი-ხმელთაშუაზღვისპირეთი, 1997, გვ. 4-13).

                  კავკასია-ევროპა :
            «ძველი წელთაღრიცხვის მესამე ათასწლეულის ბოლო საუკუნეებში აღმოსავლეთ ევროპაში დაიწყეს შეღწევა  რუსეთის ტრამალებისა და ტყეების ხალხებმა, ჯგუფებმა რომელთაც ჰქონდათ ცულები, იარაღი და რომლებიც ინდივიდუალურად კრძალავდნენ მიცვალებულებს :

                      დამუშავებული ქვისაგან დამზადებული ეს ცულები კავკასიაში დამზადებული ლითონის მოდელების ასლებს წარმოადგენდნენ.

                ძვ.წ. მეორე ათასწლეულის დასაწყისიდან მოსულთა რაოდენობა იზრდება. მოსულები მკვიდრდებიან ბოჰემიის ჩრდილოეთ ნაწილში, ლითონით მდიდარ მთებთან ახლოს, სადაც აფუძნებენ უნეტიცეს სახელით ცნობილ მძლავრ ბრინჯაოს ცივილიზაციას. საშუალო ბრინჯაოს ხანაში ის ტუმულუსის (ყორღანის) კულტურის სახელით ვრცელდება ალპების ჩრდილოეთით. ლაპარაკია ხეობათა ნეოლითის მიწათმოქმედებზე მშვიდობიანად გაბატონებული მეცხოველეების მიერ აღმართულ არისტოკრატულ მონუმენტებზე... ( ა. ვარაგნაკ, რ. დეროლეზ, « კელტები და გერმანელები», გამოცემა მსოფლიო რელიგიები, პარიზი, 1965, გვ. 14).

           « ...ფრანგი მკვლევარი ბერტრანი ევროპაში ბრინჯაოს კულტურის წარმოშობაში გადამწყვეტ მნიშვნელობას ანიჭებდა კავკასიას... ( ვ. დომანსკი, კავკასიის ძველი. მხატვრული ბრინჯაო, რუსულად, მოსკოვი, 1984,
გვ. 7).  // გაგრძელება იქნება)

« ხელოვნებას დღეს აქვს ფასი და არა აქვს არანაირი ღირებულება და მნიშვნელობა»

     «ხელოვნებას დღეს აქვს ფასი და არა აქვს არანაირი ღირებულება და მნიშვნელობა» (თანამედროვე ხელოვნების მერკანტილიზმთან მებრძოლი თანამედროვე ფრანგი ხელოვნების ისტორიკოსი, აკადემიკოსი მემკვიდრეობის საერთო მცველი, პიკასოს მუზეუმის ყოფილი დირექტორი, მწერალი, ესეისტი ჟან კლერი).

ჟან კლერი

           ღვარძლიანი?  თავისი ხმაურიანი მამხილებელი გამოსვლებით ცნობილი ჟან კლერი  ისევ  გაბრაზებულია ხელოვნების სამყაროზე რომელმაც მისი აზრით  საჯაროდ გაყიდა კულტურა. 2008 წელს ის გმობდა ლუვრის ქმნილებათა მიქირავებას აბუ დაბისთვის. 2011 წელს ის გმობდა ფლოტის სასახლის გაქირავებას. და ყველაფერ ამას აკეთებდა მემკვიდრეობის განუსხვისებლობის სახელით.  ის აკრიტიკებს  ვაჭრებად, ბირჟის სპეკულანტებად გადაქცეულ მხატვრებს და მუზეუმების სულიერ სიცარიელეს. ის დაუნდობლად ებრძვის ერთგვარ თანამედროვე ხელოვნებას რომელსაც მისი აზრით ახასიათებს სიცარიელე და მერკანტილიზმი. მას არ ადარდებს ის რომ რეაქციონერად გამოჩნდება მოწინააღმდეგეთა თვალში.


          გლეხის ეს შვილიშვილი რომელიც იქცა  რაფინირებული ენის მწერლად და 2008 წელს არჩეული იქნა საფრანგეთის აკადემიის წევრად მიზნად ისახავს მომთხოვნი კულტურის დაცვას. მაგრამ ის ელიტისტია მოწაფეობის, სწავლის ღირსებათა სახელით.  ამ პედაგოგიურმა ამბიციამ წარმატება მოუტანა მის  დიდ გამოფენებს ( « ვენა, 1880-1938, მხიარული აპოკალიფსი» ბობურში  1986 წელს, « მელანქოლია, გენია და სიგიჟე დასავლეთში» დიდ სასახლეში 2005 წელს, «დანაშაული და სასჯელი» ორსეს მუზეუმში 2010 წელს) რომლებიც იყო ბოლო ათწლეულების ყველაზე პოპულარულ გამოფენებს შორის.


               მაგრამ ჟან კლერი ამასთან და ალბათ უწინარეს ყოვლისა არის ერთგულებათა კაცი. ამაზე მოწმობს მისი ნაშრომი « დიალოგი მიცვალებულებთან».  თავშეკავებული ავტოპორტრეტი, პატივის მიგება რამოდენიმე მხატვრისთვის. მათ შორისაა ჯაკომეტი, რომელშიც ის ხედავს ერთ-
-ერთ პირველ დიდ  თანამედროვეს, რომელსაც მან მიუძღვნა სანიმუშო გამოფენა პომპიდუში 1983 წელს; ან კიდევ ზორან მუზიჩი, დაბრუნებული დახაუდან რათა დაეხატა უკიდურესობამდე განწმენდილი ნაწარმოები, მათ ორივეს უყვართ ვენეცია. « მე ავირჩიე ვინც მიყვარდა და დავრჩი მათი ერთგული», დაწერა ერთხელ მან. შეხვედრა და საუბარი ჟან კლერთან :


ჟურნალი « ლე პუან» : თქვენ თქვით რომ პირველი ესთეტიკური შოკი მიგაღებინათ სკოლის მასწავლებელმა....


ჟან კლერი : ჩემი მშობლები გლეხობიდან იყვნენ. ისინი გადავიდნენ პარიზში, ან უფრო 9-3-ში, რომელსაც ჯერ კიდევ სენას უწოდებდნენ. ეს იყო უფრო ლამაზი. მაგრამ მე ბედად შემხვდა ხატვის მასწავლებელი რომელიც ნიმუშად გვაძლევდა  მატისის თუ ბრაკის ნაწარმოებების მის მიერვე გაკეთებულ ასლებს. იმ დროს ინდუსტრიული რეპროდიქციები ძვირი იყო. მე მივიღე არაჩვეულებრივი შოკი მატისის წინაშე. მე მახსოვს რომ მატისის ამ სურათის ორიგინალი მე ვნახე დიდი ხნის შემდეგ სტოკჰოლმის თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმში.


              მე,მაშ, ვარ საჯარო, საერო, რესპუბლიკური და ელიტისტური სკოლის აღზრდილი... სკოლა არასოდეს ყოფილა ესოდენ მცირედ ეგალიტარული როგორც მაშინ. შეიძლება ვცდები, მაგრამ ვფიქრობ რომ საუცხოობის, სრულყოფილების ცნება დღეს არაა დაფასებული. ფსევდო-თანასწორობის სახელით სურთ რომ არც ერთი თავი არ ასცდეს თავების მწკრივს. მაგრამ კერძო სკოლები, რომლებშიც სწავლობენ შეძლებული ოჯახების ბავშვები, მისდევენ შერჩევას.

« ლე პუან»: თქვენი მასწავლებლები იყვნენ ჟან გრენიე და ანდრე შასტელი, რა გასწავლეს მათ?
                         
ჟან კლერი : მე ძალიან მიყვარდა ეს ორი დიდი სული; მე ვფიქრობ რომ სწავლა ხდება სიყვარულით და არა მხოლოდ აღფრთოვანებით.
                 სორბონას ესთეტიკის კატედრის გამგე ჟან გრენიე იყო აგრეთვე არაჩვეულებრივად თავისუფალი მწერალი. მისმა გამჭვირვალე ენამ შთააგონა კამიუ რომელიც იყო მისი მოწაფე ალჟერში. ეს იყო ყოველდღიურობის განათების და გასხივოსნების, თითქმის ფრანცისკანული თავმდაბლობის ადამიანი. რაც შეეხება ანდრე შასტელს, ჩემთვის ისაა ფრანგული ხელოვნების ერთ-ერთი იშვიათი დიდი ისტორიკოსი.


« ლე პუან» : ის თქვენს მსგავსად  ხელოვნების ისტორიას უკავშირებდა იდეების ისტორიას.


ჟან კლერი : მან მასწავლა რომ სურათი  არის ტექსტისავით გასაშიფრი რამ, რომ მისი შინაარსი დაკავშირებულია მთელ ფილოსოფიურ, ფილოლოგიურ, ზოგჯერ მეცნიერულ ფონთან რომლის ხელახლა აღმოჩენაა საჭირო. მარტო ის მიმართავდა საფრანგეთში იკონოლოგიას მაშინ როდესაც ბევრი კმაყოფილდება ძალიან მოსაწყენი რამეებით, ისტორიციზმითა და ბიოგრაფიით. მან გვასწავლა ფორმათა ისტორიის უკან დამალული იდეათა ისტორია.

ანდრე მასონის  "უთავო კაცი"

«ლე პუან» :  თქვენ თვითონ, ისე როგორც « ჯაკომეტის ცხვირში» ქანდაკების გასაშიფრად იყენებთ ზღაპარსაც და ფსიქოანალიზსაც...

ჟან კლერი : მაგრამ მე ეს აუცილებლად მიმაჩნდა ! საფრანგეთის სისუსტე ისაა რომ მან ყურადღება არ მიაქცია ერვინ პანოფსკის, ერნსტ კასირერის, ერნსტ გობრიხის თუ აბი ვარბურგის ნაირი თეორეტიკოსების იკონოლოგიურ მეთოდს. ეს თეორეტიკოსები იყვნენ როგორც ხელოვნების ისტორიკოსები ისე იდეების ისტორიკოსები. მათ დემარშს აზრი აქვს მხოლოდ იმიტომ რომ ისინი ეფუძნებოდნენ ადამიანის საქმიანობის სხვა განვითარებებს.  ხელოვნების ნაწარმოები არაა მხოლოდ  გრძნობიერი შოკი, თუმცა ის შეიძლება ეს იყოს. ხელოვნების ისტორია მე მუდამ წარმომიდგებოდა სამეფო გზად რომელიმე ხანის თუ რომელიმე საზოგადოების სპექტრალური ანალიზისთვის მაშინ როდესაც საფრანგეთში ხელოვნების ისტორია დარჩა რამდენადმე ფუქსავატურ და უაზრო გართობად მაშინაც კი როდესაც ეს იღებდა შთამბეჭდავ ფორმებს. მაგალითად ეს ათასობით კაცი რომელიც წვიმაში უცდიან მონეს გამოფენაზე შესვლის მომენტს. მე ვფიქრობ რომ ტყუილად გვჯერა იმისა რომ ეს ქმნილება გვეტყვის წარუშლელ რამეს.


« ლე პუან» : მაგრამ თქვენ თვითონ იყავით უმეცარი ბავშვი ვისთვისაც ხელოვნება გამოცხადება იყო :
                             
ჟან კლერი : ნამდვილად უნდა ვაღიარო :


            მე ხშირად მითქვამს რომ დაუყოვნებელი, უშუალო განათლება, გასხივოსნება არ არსებობს, რომ აუცილებელია სწავლა. მაგრამ თუ კი ვიფიქრებ ჩემს ესთეტიკურ დამასკოს გზაზე უნდა ვაღიარო რომ მოუმზადებელი ბავშვის შეხვედრას ხელოვნების ნაწარმოებთან შეიძლება ჰქონდეს ძალიან კარგი შედეგები.  არსებობენ ბავშვები რომლებიც სპონტანურად ღრმად აღიქვამენ ვიზუალურ სამყაროს ისევე როგორც სხვები ბგერათა სამყაროს და 7 წლის ასაკში არიან არაჩვეულებრივი პიანისტები.


« ლე პუან» : თქვენ არ ენდობით მუზეუმების შესასვლელთან შეკრებილ დიდ ბრბოებს და მიუხედავად ამისა თქვენმა დიდმა გამოფენებმა ხელი შეუწყო ხელოვნების პოპულარიზაციას...

ჟან კლერი : მე არ მეზიზღება ეს ბრბოები, პირიქით, მე შეძრული და აღტაცებული ვარ ამ მისწრაფებით ხელოვნების სამყაროსკენ. მაგრამ მე მირჩევნია თემატური, უფრო პედაგოგიური გამოფენები. ერთი მხატვრისადმი მიძღვნილი გამოფენები მე ნაკლებად მნიშვნელოვანი მგონია. მონოგრაფია ხშირად მოსაწყენია. ესაა ინდივიდის გადაჭარბებული განდიდება, თითქოს ის არსებობდეს მარტო ერთგვარ სემანტიკურ ვაკუუმში მაშინ როდესაც ის არის გარკვეული წრის, გარკვეული საზოგადოებისა და ეპოქის ნაწილი....და პირიქით, თემატური გამოფენა იძლევა მოცემული ეპოქის სირთულის და ეპისტემოლოგიური ერთიანობის მოცვის საშუალებას. ის აჩვენებს რომ ყველაფერი ერთნაირად ხდება ყველა სფეროში. ყოველგვარი გადავარდნა ცოდნის თუ ადამიანის საქმიანობის ერთ-ერთ არეში არის საზოგადოების უქეიფობის სიმპტომი.

აცეფალი, ანდრე მასონის
ბრეტონის პორტრეტი

            ის რასაც დღეს წარმოგვიდგენენ როგორც თანამედროვე ხელოვნებას არის უაღრესად სერიოზული დარღვევის, ავადმყოფობის სიმპტომი.


           - « ლე პუან» : მაგრამ არსებითად რას ედავებით თანამედროვე ხელოვნებას?


ჟან კლერი : ჩვენ გემოვნების ესთეტიკიდან გადავედით ზიზღის ესთეტიკაზე. ხელოვნებამ აღარ უნდა მოხიბლოს მზერა, მან უნდა გამოიწვიოს ზიზღი- ამის ნიშანია ექსკრემენტებისგან და სხვა ორგანული მასალისგან გაკეთებულ ნაწარმოებთა გამრავლება. ხელოვნება დღეს ხშირად უზომოდ ძვირია, მაგრამ მას არა აქვს არავითარი ღირებულება და მნიშვნელობა....ჟეფ კოონი ჩემის აზრით მასხარაც არაა, ისაა ვაჭარი, ბირჟის მაკლერი, სპეკულანტი. მე მის «ქმნილებას» ვთვლი ჩვენი საზოგადოების დეგრადაციის, გადაგვარების, დეკადანსის ნიშნად.


« ლე პუან» : მაგრამ გამოფენით « ვენა 1900» თქვენ ადასტურებთ რომ ისტორიულ და პოლიტიკურ დეკადანსს შეიძლებოდა მოჰყოლოდა გენიის გაფურჩქვნა !


ჟან კლერი : ჩორანი ამბობდა რომ დეკადანსის ეპოქები ულამაზესია იმიტომ რომ ისინი კრეფენ ყველაზე გემრიელ ხილს და ნაკლებად ზრუნავენ მომავალზე და საჩქაროდ გადასაწყვეტ პრობლემებზე... რა არის სიცოცხლეზე უფრო ლამაზი? მაგრამ ჩვენ უკვე ვცხოვრობთ არა ამ გვიანი რთველის ეპოქებში არამედ სტერილურობის, უნაყოფობის, გახმობის და არა მოსავლის ხანაში. ნიცშე ლაპარაკობდა კულტურის შემოდგომაზე, დეკადანსზე, ესაა დაუსრულებელი და მზიანი შემოდგომა რომელსაც მოსდევს კატასტროფები. შემდეგ მოდის ზამთრის სიცივე და მწუხარება. ჩემი აზრით ჩვენ ზამთარში ვართ, ეხლა ზამთარია.


« ლე პუან» :  თქვენ ხშირად უპირატესობას ანიჭებდით მიმდინარეობათა პერიფერიაზე, მათგან განზე მდგომ მხატვრებს. რატომ არ უნდა დავიჯეროთ რომ დღესაც არსებობენ ნიჭიერი მხატვრები რომლებიც არ ჩანან ისე როგორც ისინი ვისაც თქვენ აკრიტიკებთ?


ჟან კლერი : რა თქმა უნდა მე არ გამოვრიცხავ ამას. სემ შაფრანი, მაგალითად, ჩემი აზრით არის ძალიან დიდი მხატვარი, მაგრამ ის რეალურად მარტო მუშაობს. ხელოვნების ისტორიის დაწერის ცდა არის სახელთა თანმიმდევრობის დადგენა. ისტორია როგორც წესი არის კოშმარი რომელიც არ გაძლევთ აქეთ იქით ყურების უფლებას. ისტორიაზე ლაპარაკი არის აზრის არსებობის დაშვება. ფიქრი იმისა რომ დღეს მცხოვრები უფრო სწორეა ვიდრე გუშინ მცხოვრები. უმაღლეს გამოცხადებამდე რომელსაც უნდა მიაღწიოს თანამედროვე ხელოვნებამ. ისტორიის ასეთი წაკითხვა გვაიძულებს ვირწმუნოთ ის რომ არსებობს უცნაური ფენომენი რომელსაც ჰქვია თანამედროვე ხელოვნება რომელიც იწყება სეზანით, გრძელდება პიკასოთი, აბსტრაქციით და მონდრიანით რათა აპოთეოზით დასრულდეს ჯეფ კოონსთან ერთად. ეს კონცეფცია არის აუტანელი ინტელექტუალური ტერორიზმი იმიტომ რომ ის უყურადღებოდ სტოვებს მრავალ ნაწარმოებს რომლებიც ვერ ეტევა ისტორიის ამ სქემაში. ჩემი მიზანი იყო პანღურის ამოკვრა ამ კანონიკური ისტორიისთვის.

«ლე პუან»:  რათა ის სხვა ისტორიით შეგეცვალათ?


ჟან კლერი :დიახ, ჩემთვის საინტერესო ხელოვნების ისტორია უფრო არის მიტელევროპაში, ცენტრალურ ევროპაში, იტალიაში, გერმანიაში, ავსტრიაში. ექსპრესიონიზმი და  გუსტავ კლიმტის თუ ეგონ შილეს მსგავსი დიდი მხატვრები გააჩინა პესიმისტური თანამედროვეობის სწორედ ამ ადგილმა.სწორედ აქ გამოიჭედა აგრეთვე გერმანელები ოტო დიქსის, გეორგ გროსის, იტალიელები ჯორჯო დე კირიკოს, კარლო კარას და მარიო სტრონის « ახალი რეალიზმი». მონდრიანით თუ მალევიჩით წარმოდგენილი აბსტრაქტული მიმდინარეობის საპირისპიროდ  ეს მხატვრები წარმოადგენდნენ რეალობას. 30 წლის წინ არ აღიარებდნენ ზიგმუნდ ფროიდის შვილიშვილს, ინგლისელ დიდ მხატვარ ლუსიან ფროიდს იმიტომ რომ ვერ ხედავდნენ თუ საიდან მოდიოდა ის.  ის ჩანდა ქარაფშუტად, ორიგინალად, მეტიც, რეტროგრად და რეაქციონერ მხატვრად. მაგრამ ამ სხვა ისტორიაში ვხედავთ თუ რითია ის შიშველი ფიგურის წარმოდგენის ავსტრო-ბრიტანელი მემკვიდრე. 1951 წელს ლუსიან ფროიდი ჩამოვიდა პარიზში, სადაც მან დახატა ზოგი თავისი საუკეთესო სურათი. მისი ჩამოსვლის მიზანი იყო შეხვედრა სიკვდილამდე უგულვეყოფილ, უცნობ მხატვარ ბალთუსთან რომლის პირველი გამოფენაც მოაწყო ბონარმა. მე მაინტერესებს ბონარ-ბალთუს-ფროიდის მეგობრობა როდესაც ადამიანები აღიარებენ ერთმანეთს და წერენ ისტორიას. მათ უყვართ ერთმანეთი. მაგრამ როდესაც 1985 წელს ბობურს შევთავაზე ლუსიან ფროიდის არაჩვეულებრივი შიშველი ფიგურის  შეძენა  ( ის მაშინ 15-ჯერ უფრო იაფი იყო ვიდრე ეხლა) ბობურმა ეს შეთავაზება უარყო....


« ლე პუან» : დღეს ბობური  ზარ-ზეიმით იღებს ფროიდს ! განა გარდაუვალია აღქმისა და აღიარების ეს აცდენა ერთმანეთისგან?

ანდრე მასონის "მომავლის ტალღა"

ჟან კლერი :  დღეს  ძნელია თანამედროვე ხელოვნების ისტორიის დაწერა ავსტრო-უნგრეთის გამოტოვებით. მაგრამ 30 წლის წინ ფაშისტს მიძახოდნენ იმიტომ რომ ვბედავდი ვენას თანამედროვეობის ჩვენებას! მე იძულებული ვიყავი წავსულიყავი ბობურიდან იმიტომ რომ დამაბრალეს თანამედროვეობის ტაძარში დეკადანსის მახრჩობელა ორთქლების შეტანა ! და მე უარი მითხრეს კოლექციებში იტალიელი მოქანდაკე არტურო მარტინის ნაწარმოებთა შეტანაზე. არა და დღეს არავინ უარყოფს მნიშვნელობას ქმნილებებისა რომლებიც მაშინ შემომთავაზეს როგორც ძღვენი, საჩუქარი ! მაშ უნდა დავინახოთ თუ რამდენად შეიცვალა მენტალობები ორმოცი წლის მანძილზე. მე არ ვაცხადებ რომ ვარ ამ ევოლუციის აგენტი. მე მხარს უფრო მიჭერდნენ ამერიკელები და იტალიელები ვიდრე ფრანგები. ესთეტიკა საუკეთესოდ აჩვენებს ეპოქის იდეოლოგიურ კონფლიქტებს. ალბათ იმიტომ რომ ეს ხილულია, ლაპარაკია ობიექტებზე. თუ უტევთ ესთეტიკურ დოგმას ემხობა მთელი იდეოლოგიური ეკლესია.


«ლე პუან» : მაშ ხელოვნების მთელი ისტორია პოლიტიკური უნდა იყო?

ჟან კლერი : დიახ, და ეს შეიძლება უაღრესად საშიში იყოს.
 
                               გამოფენაში « რეალიზმები რევოლუციასა და რეაქციას შორის, 1919-1939» მე ვაჩვენე რომ ორ ომს შორის ისტორია არ ყოფილა მხოლოდ ტრიუმფალური სვლის ისტორია, განსაკუთრებით კი არ ყოფილა  ისტორია მხოლოდ ფუტურიზმისა და სიურეალიზმისა რომლებიც ფიქრობდნენ რომ მხატვარი უნდა იყოს მოგვი, ჯადოსანი, წინასწარმეტყველი, საზოგადოების სულისჩამდგმელი უტოპიური სოციალური მოძრაობების წინამძღოლი.


                მეორე ისტორია, რომელიც მე გავატარე ცენტრალური ევროპით არ ყოფილა ტრიუმფალური, არ ყოფილა მიბრუნებული ბედნიერი მომავლისკენ ( რომელიც აღმოჩნდა კაცობრიობის ისტორიის ყველაზე უარესი ხანა). ის არ ყოფილა მიბრუნებული არც ინდივიდის აპოთეოზისკენ. ლაპარაკი იყო საკუთარი თავისადმი კრიტიკულად განწყობილ, იმედგაცრულებულ, მაგრამ ალბათ უფრო ლამაზ ისტორიაზე.

«  ლე პუან» : თქვენ თვლით რომ ავანგარდები, მაგალითად სიურეალიზმი, ანტიჰუმანისტურები არიან. რატომ?


    ჟან კლერი : იმიტომ რომ ავანგარდმა ზურგი შეაქცია რეალობას, ადამიანს, სახეს, უარი თქვა პირისპირ დგომაზე და მიისწრაფის იდეალური საზოგადოებისკენ რომელიც სინამდვილეში კოშმარული აღმოჩნდა.


          გაიხსენეთ ანდრე ბრეტონის ნათქვამი : « უმარტივესი სიურეალისტური მოქმედებაა რევოლვერების აღება, ქუჩაში გასვლა და ბრბოში სულერთია საით სროლა». « სიურეალიზმის მეორე მანიფესტის» ამ ფრაზას ხშირად ახსენებენ როგორც გაბედულების და პროვოკაციის მაგალითს და ავიწყდებათ მისი ბარბაროსული ხასიათის ხაზგასმა ! მე ასევე არ მიყვარს მისი მიდრეკილება ფანტომებისკენ და მაგიდების ტრიალისკენ, სპირიტიზმისკენ.


           - როდესაც 1940-ან წლებში თომას მანმა დაწერა « დოქტორ ფაუსტუსი» მან თანამედროვე შემოქმედება აღწერა როგორც თავისი  არსით მეფისტოფელური, დიაბოლური შემოქმედება. მიუხედავათ ამისა ვერავინ იტყვის რომ თომას მანი არის წერა-კითხვის უცოდინარი თუ რეაქციონერი.

სანდრო შია

«ლე პუან»: თქვენ აგრეთვე ბრალად სდებთ ავანგარდებს სახისთვის ზურგის შექცევას.


ჟან კლერი : მე ვფიქრობ რომ გარდატეხა თანამედროვეობაში არის მომენტი როდესაც ჯაკომეტიმ კარი მიურახუნა სიურეალისტურ მოძრაობას იმიტომ რომ ის დაუბრუნდა სახის გამოსახვას...სიურეალიზმის მეორე დიდი ფიგურა ჩემი აზრით არის ანდრე მასონი რომლის ემბლემაცაა აცეფალი, უთავო კაცი ! ადამიანის გამოსახვის მოწინააღმდეგე ეს მოძრაობა ახლოა ბარბაროსობასთან. მის საწინააღმდეგოდ ჯაკომეტისთან ერთად მოხდა სახესთან დაბრუნება, მაგრამ ის გრძელდება ბალთუსთან თუ ლუციან ფროიდთან ერთად.


      -  «ლე პუან» : თქვენ თქვით რომ ომის შემდეგ მოხდა დაბრუნება ეროვნულ ღირებულებებთან.


ჟან კლერი :


საწინააღმდეგოდ იმისა რასაც ფიქრობდა მალრო ხელოვნება არ იბადება საკუთარი თავისგან, ის ჩნდება კონკრეტულ ნიადაგზე. მეტიც,   საწყისის ქონა არის უნივერსალობის ერთადერთი შანსი. ომის შემდეგ წარმატება მოიპოვეს ნაციონალისტურმა სკოლებმა, ომის დამწყებმა და წამგებმა ორმა ქვეყანამ ანუ იტალიამ და გერმანიამ. იტალიაში მხატვარი სანდრო ჩია ( დაიბადა 1946 წ.) აშკარად ეფუძნება ეროვნულ ღირებულებებს. 1945 წელს დაბადაებული გერმანელი ანსელმ კიფერი ხოტბას ასხამს მითიურ გერმანულ ვალჰალას. იტალიური და გერმანული სკოლები კარგადაა დამკვიდრებული და კარგად იყიდება ამერიკის შეერთებულ შტატებში. უნივერსალურ, საყოველთაო ღირებულებათა ქადაგად თავის წარმომდგენი ფრანგული ხელოვნება ვერ სცდება საფრანგეთის საზღვრებს. მართალია რომ ბურენი და ბოლტანსკი გადიან მაგრამ ჩვენ ვერასოდეს გავცდით ასო ბ-ს.

       
                      კულტურის თავისებურებათა უარყოფას მივყავართ არარაობამდე რომელიც არ აინტერესებს არავის.

«ლე პუან» : პარადოქსულია რომ თქვენნაირი ესთეტი უნდობლად უყურებს მუზეუმებს.

                    -ჟან კლერი :  რატომ? ნაწარმოები ეკუთვნის გარკვეულ ადგილს და გარემოებას. მისთვის აზრის გამოცლით ჩვენ მას ძალიან ვაღარიბებთ.  მე სულ უფრო და უფრო მიჭირს გავლა მუზუეუმში, ერთი შედევრიდან მეორეზე გადასვლა მაშინ როდესაც ყოველი მათგანი მიუთითებს განსაკუთრებულ სამყაროზე და განსაკუთრებულ საკრალურობაზე.  ყოველი ნაწარმოებისთვის მისი განსაკუთრებული აზრის და მნიშვნელობის დაბრუნება დამქანცველი ინტელექტუალური შრომაა. ემუზეუმი არის დავიწყება იმისა რომ ქმნილებებს აქვთ გარკვეული დანიშნულება, ისინი ემსახურებიან გარკვეულ რამეს; ისინი არ არიან შექმნილნი უბრალოდ გამვლელის გასართობად.  როგორც    ვყვები « დიალოგებში მკვდრებთან» ვერონეზეს « კანას ქორწილის»  სრულყოფილი ასლი დაკიდეს ვენეციის სან ჯორჯო მაჯორეს ძველი ბენედიქტინური მონასტრის სატრაპეზოში, იმავე ადგილას რომლისთვისაც იყო დახატული სურათი.  თავისი ჭეშმარიტი სინათლისთვის და მისი თავდაპირველი ფუნქციისთვის დაბრუნებული ეს ასლი უეჭელად უფრო ერთგულია ვიდრე ლუვრში გამოფენილი ორიგინალი !

« ლე პუან» : მიუხედავად ამისა ძნელია წარმოდგენა სამყაროსი მუზეუმების გარეშე.

ჟან კლერი : მაგრამ მუზეუმი არ არსებობდა ყოველთვის და ალბათ არც იარსებებს ყოველთვის.  ის შექმნეს განმანათლებლებმა. 1920-1930-ან წლებში ავანგარდები, განსაკუთრებით ფუტურისტები, ოცნებობდნენ მუზეუმების დაწვაზე. დღეს მხატვრები ოცნებობენ იქ მოხვედრაზე იმიტომ რომ მუზეუმი იქცა დაფასების უმაღლეს ინსტანციად. შედიხართ მუზეუმში ისე როგორც შედიხართ ბირჟაზე. ესაა წმინდა მერკანტილური აქტი რომელსაც აღარაფერი აქვს საერთო განმანათლებელ ჰუმანისტთა სულიერ ამბიციებთან. რატომ იწვევს ამიერიდან სიტყვა მშვენიერება ხითხითს და კისკისს? არადა მხატვრობა მოითხოვს სიმძიმეს და სერიოზულობას. ლიტერატურამ შეიძლება დაუთმოს ადგილი ღიმილს და ხარხარს, მაგრამ ამის გაკეთება არ შეუძლია დუმილის, უძრაობის ხელოვნებას, ფერწერას.

« ლე პუან»: მაგრამ მონეს სურათების სანახავად რიგში მდგარი  ადამიანები ეძებენ მშვენიერებას.

ჟან კლერი : მართალია. მათ ესმით რომ სურათის სამყაროა გახსენება ბედნიერების სამყაროსი, მისი კვალი, ნოსტალგია. ბედნიერი საფრანგეთის გახსენება და მონატრება. მონე გვიჩვენებს თეთრ და მანათობელ კაბებში გამოწყობილ ქალიშვილთა, ყაყაჩოების და თვის ზვინების ქვეყნის უაღრესად მომხიბლავ ხატს. ასეთი საფრანგეთი გაქრა და სურათი არის მისი მომხიბლავი ანარეკლი.
             
«ლე პუან» :  თქვენი გამოფენა « დანაშაული და სასჯელი» ეძღვნება ადამიანურის ბნელ მხარეს. გვაძლევს თუ არა ხელოვნება როგორც მშვენიერების ისე საშინელების დანახვის საშუალებას?

                - ჟან კლერი : ლაპარაკი იყო იმის გაგებაზე თუ რატომ შეიძლება აღაფრთოვანოს მაყურებელი საშინელების ნახვამ. რატომ თვლიან შედევრებად ჟერიკოს მიერ დახატულ  დაჩეხილ და დასისხლიანებულ სხეულს?  რაინერ მარია რილკე ამბობდა რომ მშვენიერება არის მხოლოდ ხარისხი საშინელისა რომელსაც ჩვენ ჯერ კიდევ ვიტანთ. მეტიც, ხელოვნება არის სამყაროს ყველაზე საშინელი მხარეების მიღების ერთადერთი საშუალება.  ზორან მუზიჩი ახალგაზრდობაში აღფრთოვანებული იყო გოიას სურათებით პრადოში, მადრიდში. ბევრად უფრო გვიან ამან მას გააგებინა თუ როგორ შეიძლებოდა იმის დახატვა რაც მან დახაუს საკონცენტრაციო ბანაკში ნახა. არსებობს სწავლა არა საშინელებისა არამედ მისი წარმოდგენის, გამოხატვის ფორმისა. როგორ უნდა მიუახლოვდე საშინელს და მიუხედავად ამისა როგორ უნდა დახატო ის?  მუზეუმის კოლექციებში ქმნილებათა უმრავლესობა წარმოადგენს ძალადობას, დანაშაულს და სიკვდილს: ჯვარცმები, მარტვილები, ბრძოლის სცენები, ყველაფერი ეს ბევრად უფრო მეტია ყაყაჩოებზე და მზეთუნახავებზე ( ჟან კლერის ესაუბრა სოფი პუჟა, ეს საინტერესო საუბარი გამოქვეყნდა ფრანგული ჟურნალი « ლე პუან»-ის საგანგებო ნომერში « სხვის გაგება», 2011 წლის მაისი, გვ. 110-115, ფრანგულიდან თარგმნა გიორგი მარჯანიშვილმა).