8.21.2011

საქართველოს და კავკასიის მხსნელთა მოსაგონარი:ზაალ არაგვის ერისთავი (1635-1660 წწ.)


ანანური. ერმაკოვის ფოტო
პოლიტიკური მოღვაწე, 1659 წლის კახეთის აჯანყების ორგანიზატორი
ზაალ არაგვის ერისთავი იყო ძე ნუგზარ არაგვის ერისთავისა. 1635 წელს როსტომ მეფის (1632—1658 წწ.) მიერ ზაალისძმისდათუნას მოკვლის შემდეგ არაგვის საერისთაოს სათავეში ზაალი ჩაუდგამის პოლიტიკურ მოწინააღმდეგესთანფიზიკური ანგარიშსწორებისთანავე ქართლის მეფე არაგვის საერისთაოში შეიჭრაზაალმა მას მედგარი წინააღმდეგობაგაუწია და უკუაქციაამ ჟამიდან მოყოლებული წლების განმავლობაში
 არაგვის ერისთავს როსტომ მეფისადმი ოპოზიციურადგანწყობილ ქართველ წარჩინებულთა შორის ვხედავთგაერისთავებიდან მოკლე ხანში ზაალმა კავშირი დაამყარა თეიმურაზI-თანის ქართლის იმჟამინდელი მეფის წინააღმდეგ მებრძოლ ფეოდალთა თავკაცი გახდა.
ისტორიკოს ბერი ეგნატაშვილის გადმოცემით: `მაშინ გაუგზავნა ზაალ კაცი ბატონს თეიმურაზს და შესთვალა ფიცისაშინელი და გაუგზავნა მძევალი და საფიცარი: `მოდი და გაგაბატონებო~. თეიმურაზ მეფე იმერეთიდან დუშეთში ჩავიდა.მოკავშირეებმა კახელ თავადთა დახმარებით როსტომზე გაილაშქრესმაგრამ ყიზილბაშთა ჯარით ზურგგამაგრებულ ქართლისმეფესთან ბრძოლაში დამარცხდნენისინი იძულებულნი გახდნენ დროებით ხელი აეღოთ ქართლის ტახტისათვის ბრძოლაზედა კახეთის ტახტის დაპყრობა განიზრახესთეიმურაზ I-მა და ზაალ ერისთავმა იესე ქსნის ერისთავიც გადაიბირეს.აჯანყებულები თავს დაესხნენ სელიმ-ხანსგაიმარჯვეს და კახეთის მაჰმადიანი მმართველი გააძევეს. 1634 წელს თეიმურაზმაკახეთი დაიჭირაირანის შაჰმა როსტომ მეფეს თეიმურაზის წინააღმდეგ საბრძოლველად ლაშქარი გამოუგზავნაქართლისმეფემ კახეთზე გაილაშქრაორივე მხარე თავგადადებით იბრძოდაგამარჯვება როსტომს დარჩაკახეთის მეფე იძულებულიგახდა როსტომ მეფისათვის შერიგება ეთხოვაერთხანს ქართლისა და კახეთის მეფეებს შორის მშვიდობა დამყარდა.როსტომს მეამბოხე თავადებიც შეურიგდნენმათ შორის ზაალ ერისთავიც `დაუზავდა~.
მაგრამ როსტომ და თეიმურაზ მეფეთა შერიგება ხანმოკლე აღმოჩნდაკახთბატონი დიდი მონდომებით ცდილობდაროსტომ მეფის გაძევებას და ქართლის ტახტის დაკავებასმას ამ ბრძოლაში მხარში ედგნენარაგვისა და ქსნის ერისთავები,იოთამ ამილახვარი და სხვებითეიმურაზ I-ის მომხრეებმა როსტომ მეფის წინააღმდეგ აჯანყების ორგანიზება განიზრახეს.აღნიშნული საქმის საორგანიზაციო საკითხების მოსაგვარებლად მათ ახალგორში მოიყარეს თავიგეგმის თანახმადსაბოლოოპაემანის ადგილი მცხეთა იყოეს აჯანყებაც მარცხისათვის განწირული აღმოჩნდაროსტომ მეფემ სასწრაფოდ შეყარა ჯარიდა ვახტანგ მუხრანბატობის მეთაურობით ახალგორში გაგზავნაისინი `ლოცვაზედ მდგომშეთქმულებს მოულოდნელადდაესხნენ თავსთეიმურაზ I-ის მომხრეები გაიქცნენაჯანყებამ დასახულ მიზანს ვერ მიაღწიამრავალგზის განცდილიმარცხის მიუხედავადთეიმურაზ მეფე და მისი მოკავშირე ქართველი თავადები ფარ-ხმალს არ ყრიდნენ. 1642 წელს მათროსტომის წინააღმდეგ კვლავ დიდი შეთქმულება მოაწყვესამ შეიარაღებული გამოსვლის ორგანიზატორი კვლავ ზაალარაგვის ერისთავი იყომასში მონაწილეობდნენ იოთამ ამილახვარიქართლის კათალიკოსი ევდემონ დიასამიძენოდარციციშვილიგიორგი გოჩაშვილიივანე სააკაძე და სხვები.
მათ მარტივი სამოქმედო გეგმა ჰქონდათისინი მოულოდნელად უნდა უნდა დასხმოდნენ თავს ცხირეთში მცირერაზმით მყოფ როსტომს და მოეკლათ.  ეს შთქმულება მისმა ერთ-ერთმა მონაწილემ სომხითის მელიქმა გასცაროსტომმეფემ შეთქმულები შეიპყრო და სასტიკად დასაჯაქართლის კათალიკოსი ევდემონ დიასამიძე ჯერ თბილისის ციხეშიგამოამწყვდიაშემდეგ კი ციხიდან გადმოაგდებინაგიორგი გოჩაშვილსათვის თვალები დაათხრევინაზურაბ სააკაძესაც ესბედი ეწიამისი ძმა ივანე სააკაძე კი გარდაიხვეწა.
თეიმურაზ მეფის მომხრე ქართლის თავადები იძულებულები გახდნენ როსტომ მეფეს შერიგებოდნენზაალ ერისთავმადა ნოდარ ციციშვილმა `ბატონი ანახანუმ~ (ის ნოდარ ციციშვილის დახოლო ზაალ ერისთავის სიდედრი იყომიუგზავნესქართლის მეფეს და `უვნებელობის საფიცარისთხოვესმან ზაალს უვნებლობის გარანტიის მიღების სანაცვლოდ ყაენთანწასვლა მოსთხოვა.
როსტომ მეფეს შეურიგდა იოთამ ამილახვარიცშაჰ-აბას II-ის ისტორიკოსისმოქმედ თაჰერის ცნობითზაალ ერისთავიდა იოთამ ამილახვარი ერთად წასულან ისპაანშიისინი შაჰს შესაბამისი პატივით მიუღიასაბოძვარი უბოძებია დასამშობლოში მშვიდობით გამოუსტუმრებია.
1648 წელს როსტომის მიერ თეიმურაზ I-ზე განხორციელებული თავდასხმისას ზაალ ერისთავს ქართლის მეფის მხარესმებრძოლთა რიგებში ვხედავთის ვახტანგ მუხრანბატონთან ერთად სარდლობდა როსტომ მეფის ლაშქარს (ბერიეგნატაშვილი).
ისევ ანანური
1658 წელს როსტომ მეფე გარდაიცვალაქართლში ვახტანგ V (შაჰნაგაზ I) გამეფდავახტანგს ზაალ ერისთავი ჯერკიდევ გამეფებამდე დაუპირისპირდაზაალ არაგვის ერისთავი და ელიზბარ ქსნის ერისთავი ვახტანგ ბატონიშვილთან ერთადიმერეთში აპირებდნენ გალაშქრებასრათა ალექსანდრე იმერთა მეფის წინააღმდეგ ბრძოლაში ლევან დადიანსმიშველებოდნენმაგარმ ბოლოს ორივე  ერისთავმა უარი თქვა ლაშქრობაზეროგორც მალე გამოირკვამათ არ სურდათვახტანგის დახმარებარადგან მასში მომავალ ძლიერ მმართველს ხედავდნენ.  ისინი თბილისში მობრუნდნენავლაბარშიდადგნენ და მძიმედ ავადმყოფ როსტომ მეფეს შეუთვალეს: `რა თქვენ ცოცხალი ბრძანდებითო შენი მეტი პატრონი არგვინდაო ,და თქვენს უკან სხვას საქართველოს ბატონს ჩვენ ყმობას არ უზამთოჩვენი ბატონი ყაენი არისო”. ასე გამოხატესერისთავებმა ფარული მტრობა ვახტანგ მუხრანბატონისადმირომლის საწინააღმდეგოდ ქართლში მეფობის გაუქმებაზეც კიყოფილან თანახმაამ ფეოდალების სურვილია სრული ხელმწიფური უფლებებით სარგებლობდნენ თავიანთ მამულებში დაპირდაპირ ირანის შაჰს ემორჩილებოდნენ (ჯამბურია).
ზაალ ერისთავი დიდი უფლებებითა და ავტორიტეტით სარგებლობდა კახეთშიბერი ეგნატაშვილის ცნობით: `მას ჟამსაეპყრა კახეთი მურთუზალ ყულიხანს და ზაალ ერისთავსა და მურთუზალ ყულიხან იმისის ზურგით იდგაზაალ ერისთავისშეუკითხავი არა იქნებოდა-რა კახეთშირამეთუ როსტომ მეფეს დაედგინა იგი კახეთს გამგებლად და ეპყრა ზაალ ერისთავსაერწო-თიანეთი.~ იმ დროისათვის კახეთის სამეფოში ქართლთან შედარებით უფრო მძიმე  პოლიტიკური და ეკონომიკურივითარება იყო.
თეიმურაზ მეფის დაუღალავმა გარჯამ რუსეთთან კავშირის გასაძლიერებლად ირანის სამეფო კარზე კვლავ გააცოცხლაშაჰ-აბას I-ის გეგმარომელიც კახეთის მოთხრას და იქ თურქმანების ჩასახლებას ისახავდა მიზნადგადაწყვეტილი იყოკახეთში ჩაესახლებინათ თურქმანთა 15000 ოჯახიშიდა და  გარე კახეთის საუკეთესო მიწები მათთვის უნდაგაენაწილებინათრათა ეს მომთაბარე-მეჯოგე მოსახლეობა მიწაზე დაემაგრებინათ.
შაჰ აბას II ყველა ღონეს ხმარობდა კახეთში ჩასახლებულ თურქმანთა დაცვისა და დასახლების ორგანიზებისათვის.შაჰმა საქართველოში გამოგზავნა ირანის ყულარაღასი და სარდალი ალავერდი-ხან უნდილაძე (წარმოშობით ქართველი). მასკახეთში სამი ციხის აგება ჰქონდა დავალებულიირანელებმა ციხე-სიმაგრედ გადააკეთეს ალავერდის მონასტრის გალავანიდა შიგ ყიზილბაშთა ჯარი ჩააყენესმათვე ააშენეს ბახტრიონის ციხე ალაზნის ნაპირზე მდებარე სოფელ ბახტრიონშიმესამეციხის სახელი ცნობილი არ არისიგი უნდა ყოფილიყო ყარაღაჯირომელიც XVII საუკუნის კახეთში ყიზილბაში ხანებისრეზიდენციას წარმოადგენდა.
ამ ციხეების დანიშნულება ქართველი მოსახლეობის თავდასხმისაგან თურქმანების დაცვა იყომათი აგებიდან მოკლეხანში კახეთი ჩამოართვეს განჯის მმართველს სელიმ-ხანსგაყვეს ორად და სამართავად ყარაბაღის ბეგლარბეგს მურთაზყული-ხანს და ნახჭევნის მმართველს ალი ყული-ხანს გადსცესმათ დაავალა შაჰმა კახეთში ელების ჩასახლებაზე ზრუნვაც.
მომთაბარე ელები ძირითადად მესაქონლეობას მისდევდნენკახეთის კულტურულ მეურნეობას საფრთხე დაემუქრა.თურქმანები მთელ კახეთს თავიანთ ყიშლაღ-იალაღებად გადაქცევას უპირებდნენამასთანავე ლეკი აბრაგები სასტიკადარბევდნენ კახეთის მშვიდობიან მოსახლეობას და ტყვეებად გაყიდვით ემუქრებოდნენკახეთი გადაშენება-მოსპობის აშკარასაფრთხის წინაშე დადგა ასეთივე საფრთხის წინაშე იყო მთიანეთის მოსახლეობაცრომელიც ორგანულად იყოდაკავშირებული ბართანყოველივე ამას ემატებოდა ყიზილბაშ მეციხოვნეთა სიმკაცრე და თავხედობაეს ფაქტი არცყიზილბაშებს დარჩენიათ შეუნიშნავი.
შაჰ-აბას II-ის ისტორიკოსის მოჰამედ თაჰერის გადმოცემით: `რადგან ელებს იმის მისწრაფება ჰქონდათრომქართველებზე ებატონათამ ორ ხალხს შორის დავა და ჩხუბი გაჩნდა~. აჯანყებისათვის საფუძველი მზად იყომისი მიზეზიკი უდანაშაულო მღვდლის თავს დატრიალებული უბედურება გახდაისტორიკოსს ბერი ეგნატაშვილის გადმოცემით: `...ხოლოწარვიდა ხუცესი იგი და მივიდა დუშეთსზოგად ისხდენ ზაალ ერისთავი და ცოლი მისიდაუჩოქა ხუცესმან და შესჩივლა: `შენ ზაალ ერისთავი ხარო და კახეთის გამგებელიოგააოხრეს სრულიად კახეთი უსჯულოთა აგარიანთა და მე გზაზედშემიპყრეს და ჰყვეს ჩემ ზედა საქმე უშვერი და ხელშეკრული განმხრწნეს და ჰყვეს ჩემ ზედა საქმე სათქმელად უშვერიდააწ ამისი მაგიერი პასუხი ღმერთს შენ მიეც და შენ უნდა გასცევინათგან შენდა რწმუნებულ არის კახეთი~ (ბერიეგნატაშვილი).
აჯანყების საერთო ხელმძღვანელობა ზაალ არაგვის ერისთავმა ითავაბრძოლაში აშკარა მონაწილეობა მას არ მიუღია.აჯანყების უშუალო ხელმძღვანელები იყვნენ ბიძინა ჩოლოყაშვილიშალვა ქსნის ერისთავი და მისი ძმა ბიძინაზაალერისთავის ვაჟი ზურაბი (ბერი ეგნატაშვილი), თუში ზეზვა გაფრინდაულიხევსური ნოდარა ხოშარაული და სხვები.
არაგვის ლაშქარს ზაალ ერისთავის ვაჟი ზურაბი სარდლობდაქსნის ერისთავის ლაშქარს შალვა და ელიზბარიმეთაურობდნენარაგვისა და ქსნის საერისთაოების მებრძოლები ბახტრიონის სანახებში დაბანაკდნენთუშ-ფშავ-ხევსურთალაშქარი და კახეთის ბარის ლაშქარი ალავერდს მიუახლოვდნენაჯანყებულებმა ბახტრიონის და ალავერდის ციხეებსერთდროულად შეუტიესქართველებმა მტერს მუსრი გაავლესშემდეგ კი მათ კახეთის სხვა ადგილებში მცხოვრებთურქმანებზე მიიტანეს იერიშიმრავალი მათგანი დახოცესელების მხოლოდ მცირე ნაწილი გადარჩა ცოცხალიმათგაქცევით უშველეს თავს.
აღსანიშნავიარომ აჯანყებულები შეგნებულად არ დასხმიან თავს აღჯაყალის ციხესსადაც იჯდა კახეთის ერთინაწილის მმართველი მურთაზ ყული-ხანიეს საშუალებას აძლევდა ზაალ ერისთავს დაეფარა აჯანყებაში საკუთარიმონაწილეობა და შაჰის კარზე გაგზავნილ არზებში აჯანყების მიზეზად კახეთის მეორე ნაწილის მმართველის ალიყული-ხანქენგერლუს `ცუდ ქცევაგამოეცხადებინა.
ირანის სამეფო კარმა საქართველოში მომხდარი აჯანყების შესახებ გამოძიება ჩაატარა და შემდეგ დასკვნამდე მივიდა: `თუშებმარომელთაც მაღალი მთები და ხშირი ტყეები და უგზოობა ფარავდაბოროტმოქმედება და მზაკვრობა იწყეს.ალიყული-ხანიც არ იჩენდა ელების მიმართ ისეთ მზრუნველობასროგორიც საჭირო იყოზაალ ერისთავსაც იმის განზრახვაჰქონდარომ კახეთის `ოლქისდამოუკიდებელი მმართველი გამხდარიყომისი სურვილი არ განხორციელდა და დაფარულიბრაზის გამო ეს იმ ხალხს აქეზებდადა იმის შემდეგროცა მან შაჰის მაღალი სასახლიდან წასვლის ნებართვა მიიღო...საქართველოში ჩავიდა და შფოთის გაძლიერების მიზეზადარეულობის წყაროდ და ურჩობის არსად გადაიქცა~ (მოჰამედთაჰერი).

No comments:

Post a Comment